Κτηνοτροφία: η πρωταρχική πηγή για την έκκρηξη των σοβαρότερων πανδημιών

Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας και χάρη στα διεθνή αεροπορικά ταξίδια, οι άνθρωποι και οι ασθένειες μπορούν να μεταφερθούν σε οποιαδήποτε σημείο του πλανήτη μέσα σε λίγες ώρες. Και από την στιγμή που ένας ιός προσγειωθεί, το μόνο που χρειάζεται είναι ένα φτέρνισμα για να μεταδοθεί σε μια ολόκληρη κοινότητα. Την εποχή που οι άνθρωποι ζούσαν νομαδικά σαν κυνηγοί, περιπλανώμενοι στις άγριες σαβάνες, δεν παρέμεναν στο ίδιο μέρος για μεγάλο χρονικό διάστημα, και οι οικισμοί δεν ήταν αρκετά εκτεταμένοι ώστε να υποστηρίζουν την μετάδοση μικροοργανισμών και ασθενειών. Η γεωργική επανάσταση όμως, πριν από 10.000 χρόνια, οδήγησε στην δημιουργία μόνιμων οικισμών στην Μέση Ανατολή, όπου οι άνθρωποι άρχισαν να συγχρωτίζονται με τα ζώα, πυροδοτώντας έτσι την μετάδοση των ζωονόσων από βακτήρια και ιούς. Με άλλα λόγια, από τους αρχαίους χρόνους, η κτηνοτροφία αποτέλεσε πρωταρχική πηγή για την έκκρηξη των σοβαρότερων πανδημιών.

How pandemics spread - Mark Honigsbaum

Οι επιδημίες και οι πανδημίες εμφανίζονται με πολλές μορφές. Για παράδειγμα, το 2010, ένας καταστροφικός σεισμός στην Αϊτή εξανάγκασε χιλιάδες ανθρώπους να μετακινηθούν σε προσωρινούς καταυλισμούς, οι οποίοι, σε λίγες εβδομάδες, έγιναν εκκολαπτήρια χολέρας, ενός βακτηρίου που μεταδίδεται από το μολυσμένο νερό, πυροδοτώντας μια επιδημία σε ολόκληρη την χώρα. Η πιο συχνή όμως αιτία εμφάνισης επιδημιών είναι οι ιοί, όπως ο ιός της ιλαράς, της γρίπης και του HIV. Πανδημίες είναι οι επιδημίες που εξαπλώνονται σε παγκόσμια κλίμακα και η εμφάνισή τους διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία. Μερικές από αυτές έχουν αφήσει σημάδια στους ιστούς και στα οστά των θυμάτων τους, ενώ ενδείξεις για κάποιες άλλες προέρχονται από το DNA που έχει διασωθεί. DNA από το βακτήριο που προκαλούν την φυματίωση (Mycobacterium tuberculosis), για παράδειγμα, έχει διασωθεί σε υπολείμματα από αρχαίες Αιγυπτιακές μούμιες. Και το 2011, σε έναν ομαδικό τάφο θυμάτων πανώλης στο Λονδίνο, ερευνήθηκε το γονιδίωμα του βακτηρίου Yersinia pestis που προκάλεσε, τον 14ο αιώνα, τον λεγόμενο "Μαύρο Θάνατο", δηλαδή την πανώλη ή πανούκλα. Η πανώλη πιστεύεται ότι πρωτοεμφανίστηκε στην Κίνα, γύρω στο 1340, και εξαπλώθηκε προς δυσμάς κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού, της διαδρομής δηλαδή που διέτρεχαν τα καραβάνια από την Μογγολία ως την Κριμαία. Το 1347, η πανώλη έφτασε στην Μεσόγειο και, μέχρι το 1400, είχε σκοτώσει πάνω από 34 εκατομμύρια Ευρωπαίους, κερδίζοντας τον τίτλο του "Μεγάλου Θανατικού". Αργότερα, οι ιστορικοί ονόμασαν την πανώλη "Μαύρο Θάνατο". 

Η πιο θανατηφόρα πανδημία όλων των εποχών όμως είναι η γρίπη.
Η γρίπη κυκλοφορεί διαρκώς ανάμεσα στο νότιο και το βόρειο ημισφαίριο. Στην Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη, εποχιακή επιδημία γρίπης εμφανίζεται κάθε φθινόπωρο και χειμώνα. Με την πλειοψηφία παιδιών και ενηλίκων να έχουν εκτεθεί σε προηγούμενες περιόδους, η κλινική εικόνα της γρίπης είναι συνήθως ήπια. Όμως, κάθε 20 με 40 περίπου χρόνια, ο ιός εμφανίζει μετάλλαξη: συνήθως αυτό συμβαίνει όταν ένα αρχικό στέλεχος που κυκλοφορεί ανάμεσα σε άγρια (κυρίως πάπιες) και εκτρεφόμενα πτηνά συνανάται με ένα στέλεχος των χοίρων, και τα δύο αυτά στελέχη ανταλλάσσουν γονίδια. Η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως "αντιγονική μετατόπιση" και έχει παρατηρηθεί πολλές φορές στην ιστορία. 

Η πρώτη καταγεγραμμένη πανδημία γρίπης ανάγεται στο 1580, ενώ κατά την διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα είχαμε τουλάχιστον 6 πανδημίες. Από άποψη θνητότητας όμως, οι πανδημίες αυτές δεν συγκρίνονται με εκείνη του 1918 - 19, οι πρώτες ενδείξεις της οποίας φάνηκαν την άνοιξη του 1918, όταν αμερικανικά στρατεύματα στην Βόρεια Γαλλία άρχισαν να παραπονιούνται για ρίγη, πονοκεφάλους και πυρετό. Τον επόμενο Σεπτέμβριο, σε στατώνες κοντά στην Βοστώνη, στρατιώτες άρχισαν να καταρρέουν κατά την διάρκεια μιας παρέλασης και μεταφέρθηκαν στο ιατρείο του στρατοπέδου. Σύμφωνα με έναν στρατιωτικό γιατρό, δύο ώρες μετά την εισαγωγή τους στο ιατρείο, οι ασθενείς εμφάνιζαν ερυθρόμορφες κηλίδες στα μάγουλα, πάνω από τα ζυγωματικά οστά, και μερικές ώρες κυάνωση, η οποία ξεκινούσε από τα αυτιά και εκτεινόταν σε όλο το πρόσωπο. Από αυτήν την στιγμή και μετά, ο θάνατος ήταν ζήτημα λίγων ωρών, και η διαδρομή ήταν απλά μια εναγώνια δύσπνοια που κατέληγε στην ασφυξία. Στο ατμόπλοιο Λεβιάθαν, ένα αμερικανικό μεταγωγικό πλοίο με προορισμό το Μπορντώ, οι ασθενείς παρουσίαζαν ρινορραγία, μουσκεύοντας τα καταστρώματα ανάμεσα στις κουκέτες τους. Εν τω μεταξύ, Βρεττανοί στρατιώτες που επέστρεφαν με άδεια από την Βόρειο Γαλλία, μετέφεραν την γρίπη στο Ντόβερ και σε άλλα λιμάνια της Μάγχης, από όπου ο ιός μεταφέρθηκε σιδηροδρομικά στο Λονδίνο. Με την επιδημία να έχει κάνει τον κύκλο της έως τον Απρίλιο του 1919, περίπου 675.000 Αμερικανοί και 230.000 Βρεττανοί είχαν χάσει την ζωή τους. Στην Ινδία οι θάνατοι έφτασαν στα 10 εκατομμύρια και παγκοσμίως στον εκπληκτικό αριθμό των 50 εκατομμυρίων. 

Σήμερα, τα αεροπλάνα μπορούν να μεταφέρουν ιούς σε όλη την υφήλιο πολύ πιο γρήγορα από ότι το 1918. Για παράδειγμα, το 2003, ένας Κινέζος γιατρός έφτασε στο ξενοδοχείο Μετροπόλ του Χονγκ Κονγκ νοιώθοντας αδιαθεσία, και μεταφέροντας εν αγνοία του έναν νέο ιό που προερχόταν από ζώο, ονομάστηκε SARS και προκαλούσε το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (Sever Acute Respiratory Syndrome). Μέσα σε 24 ώρες από την στιγμή που ο γιατρός αυτός μπήκε στο δωμάτιο 913, άλλοι 16 επισκέπτες του ίδιου ξενοδοχείου είχαν μολυνθεί. Και τις επόμενες μέρες, 5 αεροπλάνα προς υπεράκτιους προορισμούς μετέφεραν τον ιό στο Βιετνάμ, την Σιγκαπούρη και τον Καναδά. Πτήσεις προς το Χονγκ Κονγκ, το Τορόντο και άλλες πόλεις ακυρώθηκαν και, χάρη σε επιπρόσθετα μέτρα έκτακτης ανάγκης, αποτράπηκε μια πανδημία. Τέσσερεις μήνες αργότερα, ο ιός SARS είχε προσβάλλει 29 χώρες, προκαλώντας περισσότερους από 1000 θανάτους. 

Tα 2/3 των επιδημιών προέρχονται από την κατανάλωση ζώων

Το 2003, η επιδημία SARS περιορίστηκε γρήγορα, εκείνο όμως που δεν κατέστη δυνατό να περιοριστεί ήταν ο πανικός και οι θεωρίες συνομωσίας που κατέφεραν καίριο πλήγμα στον τουρισμό, προκαλώντας ζημία που ξεπέρασε τα 10 δισεκατομμύρια δολάρια. Η μόνη επιχείρηση που ευνοήθηκε τότε ήταν αυτή που παρήγαγε μάσκες προστασίας... Έτσι, το 2003, ο SARS, έρχεται να μάς θυμίσει ότι οι πανδημίες συνοδεύονται από πανικό. Και εαν η ιστορία έχει να μάς διδάξει κάτι, αυτό είναι ότι οι επιδημίες έχουν αντίκτυπο στον κόσμο μας τόσο δραματικό όσο οι πόλεμοι και οι φυσικές καταστροφές. Ευτυχώς, σήμερα, η επιστήμη μάς επιτρέπει να εντοπίσουμε το πρόβλημα εγκαίρως και να λάβουμε μέτρα για να μετριάσουμε αυτόν τον αντίκτυπο. 

 
Πηγή: How pandemics spread -- Σύντομο βίντεο από τον Βρετανό ιστορικό της ιατρικής, πανεπιστημιακό δάσκαλο, συγγραφέα και δημοσιογράφο Mark Honigsbaum