Διαστήματα Ηλιοφάνειας: Εξημέρωση: μια προαιώνια ιστορία χαμένη στη μετάφραση

The difference between taming and domestication can be a matter of life and death.

Ως εξημέρωση, σύμφωνα με την ελληνική ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, ονομάζεται η διαδικασία (γενετικής) επιλογής κατά την οποία ένας πληθυσμός ζώων ή φυτών προσαρμόζεται στον ανθρώπινο έλεγχο. Αφήνοντας για λίγο στην άκρη τον "Μικρό Πρίγκηπα" και αναζητώντας την αγγλική μετάφραση του όρου αυτού, βλέπουμε πως η εξημέρωση μπορεί να αποδοθεί με δύο διαφορετικές λέξεις: ως "domestication" και ως "taming".

Στο λεξικό Cambridge, η διαδικασία domestication αναφέρεται στον σκοπό και την χρήση ("the process of bringing animals or plants under human control in order to provide food, power, or company"), ενώ η λέξη "taming" αναφέρεται στην συμπεριφορά ("to control something dangerous or powerful") - κάτι που στα ελληνικά θα μπορούσε καλύτερα να αποδοθεί με την λέξη "δαμάζω", αυτή η λέξη όμως μας πάει αλλού γιατί μπορεί να περιέχει και εξαναγκασμό.

Το μπέρδεμα ξεκινάει από το γεγονός ότι, στην ελληνική γλώσσα, δύο διαφορετικές έννοιες (taming και domestication) αποδίδονται, με μια και μόνη λέξη, ως "εξημέρωση". Κατά τον χαρακτηρισμό όμως ενός ατόμου (ή ενός είδους ζώου), ως "εξημερωμένο", αυτές οι δύο έννοιες μπορεί να συνυπάρχουν, μπορεί και όχι. Ένα ζώο μπορεί να είναι "ήμερο" (tame) και "εξημερωμένο" (domesticated), μπορεί όμως να είναι tame αλλά όχι domesticated, και το αντίστροφο.

Για παράδειγμα, μια γάτα (από αυτές τις "άγριες" που "δεν πιάνονται") είναι domesticated αλλά όχι tame, ενώ μια τίγρης που έχει μεγαλώσει σε ανθρώπινα χέρια μπορεί να είναι εκπαιδευμένη και ήμερη (trained και tame), να εκδηλώνει δηλαδή ευάγωγη συμπεριφορά, εξακολουθεί όμως να παραμένει άγριο ζώο, και επουδενί λόγω δεν μπορεί να θεωρηθεί (και ούτε είναι) domesticated.

Πολλοί άνθρωποι (λόγω άγνοιας, ημιμάθειας ή κακής πληροφόρησης) δεν είναι σε θέση να κάνουν την διάκριση ανάμεσα στα ζώα που είναι tame και αυτά που είναι domesticated, με αποτέλεσμα να εκθέτουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο. Ατυχήματα εξ αιτίας αυτής της παρανόησης συμβαίνουν συχνά, μερικές φορές μάλιστα θανατηφόρα, και πολλά ζώα που είναι tamed αλλά όχι domesticated έχουν επιτεθεί σε ανθρώπους και έχουν βρει και τα ίδια κακό τέλος.

Η εξημέρωση ως domestication είναι το αποτέλεσμα αμοιβαίας αλληλεπίδρασης και επιλεκτικής αναπαραγωγής που χρειάστηκε πολλές γενεές (ανθρώπων και ζώων) για να ολοκληρωθεί. Οι άνθρωποι εξημέρωσαν τα ζώα και τα έκαναν "κατοικίδια" (domesticus) με απώτερο σκοπό να τα χρησιμοποιήσουν για συντροφιά ή/και (συν)εργασία (πχ σκύλοι και γάτες), για εργασία (πχ ιπποειδή και καμήλες) και για τροφή ή/και ένδυση ("παραγωγικά ζώα", όπως γουρούνια, πρόβατα, αγελάδες κλπ). Επομένως η εξημέρωση με την έννοια του domestication έχει να κάνει με την εγγενή ιδιοσυστασία του ζώου.

Η εξημέρωση ως "tameness", έχει να κάνει αποκλειστικά με την συμπεριφορά. Ένα ζώο "ήμερο", δηλαδή "tame" χαρακτηρίζεται από την ανοχή (απουσία φόβου) στην ανθρώπινη παρουσία. Η ανοχή αυτή μπορεί να επέλθει εξελικτικά, όταν το περιβάλλον είναι ασφαλές, χωρίς φυσικούς εχθρούς, και τα ζώα χάνουν τα αμυντικά ή/και επιθετικά τους ένστικτα (πχ island tameness), ή μετά από εκπαίδευση (training). Η επιδεκτικότητα ενός ζώου στην εκπαίδευση έχει να κάνει με τον βαθμό δυσκολίας της απαιτούμενης ανθρώπινης προσπάθειας, και εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία, το είδος και την φυλή του. Το αποτέλεσμα της εκπαίδευσης είναι η ανοχή του ζώου στην παρουσία και το άγγιγμα των ανθρώπων. Ως ελάχιστο όριο "εξημέρωσης" άγριων ζώων που προκύπτει από την εκπαιδευση, θεωρείται το να μη φοβούνται τους ανθρώπους και να μη σε πειράζουν αν δεν τα πειράξεις.

Η βασική διαφορά μεταξύ της εξημέρωσης με την έννοια του taming, και της εξημέρωσης με την έννοια του domestication, έγκειται στην σταθεροποίηση κάποιων χαρακτηριστικών, μεταξύ των οποίων και η συμπεριφορά. Η φιλική, ή τουλάχιστον ανεκτική, συμπεριφορά ενός άγριου ζώου μπορεί να είναι περιστασιακή, ενώ η εξημέρωση είναι η γενετική τροποποίηση που, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει και την εγγενή και μόνιμη δεκτικότητα των ζώων στην σχέση τους με τους ανθρώπους. Συνεπώς, η συμπεριφορά ενός ζώου που ανήκει σε είδος εξημερωμένο ως domesticated, είναι, ως επί το πλείστον, σταθερή και προβλέψιμη, ενώ ένα tame άτομο που ανήκει σε είδος μη domesticated είναι ασταθής και απρόβλεπτη.

Τα ζώα που είναι εξημερωμένα ως donesticated είναι κατά κανόνα και tame. Τα άγρια ζώα όμως που περιστασιακά συμπεριφέρονται ως tame, ΔΕΝ είναι και domesticated. H εξημέρωση, εκτός από το ότι συνεπάγεται την εκδήλωση φιλικής ή τουλάχιστον ανεκτικής προς τον άνθρωπο συμπεριφοράς, καθορίζεται γενετικά, εξαρτάται δηλαδή από τις γονιδιακές μεταβολές που έχει υποστεί το είδος κατά την μακραίωνη διαδικασία της εξελικτικής τροποποίησης με επιλεκτική αναπαραγωγή (που επί της ουσίας σημαίνει "κοσκίνισμα γονιδίων": αποκλείουμε δηλαδή από την αναπαραγωγή τα μη επιθυμητά χαρακτηριστικά ορισμένων ατόμων και διαιωνίζουμε τα επιθυμητά).

Άγρια ζώα που γεννήθηκαν στην αιχμαλωσία (τίγρεις, γορίλες, πολικές αρκούδες και λοιπά), όσο φιλικά και αν συμπεριφέρονται, δεν νοείται να θεωρούνται εξημερωμένα με την έννοια του donesticated. Και οι ελέφαντες μπορεί να συμπεριφερθούν φιλικά, με την έννοια του tame, καθώς όμως η αναπαραγωγή τους δεν έχει γίνει επιλεκτικά από τους ανθρώπους, δεν μπορούν να θεωρηθούν εξημερωμένοι.

Μια ιστοσελίδα κτηνιάτρων από την Σιγκαπούρη (όπου τυχαία με έβγαλε μια αναζήτηση στην Google) ορίζει, περιγράφει και αξιολογεί αυτές τις βασικές έννοιες πολύ ωραία και συνοπτικά, εκτιμώντας την κατανόηση της σημασίας τους ως "ζήτημα ζωής και θανάτου". Θα επιχειρήσω να μεταφέρω την περιγραφή τους χωρίς να (ξανα)χαθώ στη μετάφραση:

Αν πάρουμε για παράδειγμα την τίγρη, ο όρος wild σημαίνει άγριο ζώο, και αναφέρεται σε είδη και άτομα που ζουν ελεύθερα στην φύση. Tame (δηλαδή "ήμερο") είναι ένα άτομο που έχει εξοικειωθεί με τους ανθρώπους. Όμως μια "ήμερη" τίγρης παραμένει άγριο ζώο γιατί, όσο κι' αν έχει συνηθίσει να αλληλεπιδρά με τους ανθρώπους, αυτό δεν εξασφαλίζει ότι θα συμπεριφέρεται πάντοτε σαν κατοικίδια γάτα*.

Domesticated (εξημερωμένα) είναι τα είδη ζώων που έχουν προκύψει μετά από πάρα πολλές γενεές ΣΚΟΠΙΜΗΣ ανθρώπινης παρέμβασης και επιλεκτικής αναπαραγωγής. Αυτά τα ζώα έχουν υποστεί αλλαγές στα γονίδια τους, και δεν είναι ίδια με τους άγριους προγόνους τους αλλά έχουν αναπτύξει εξελικτικές διαφορές, τόσο σε γονιδιακό επίπεδο όσο και στην συμπεριφορά. Συνεπώς, δεν είναι σωστό να μιλάμε για "εξημερωμένη τίγρη" γιατί κάτι τέτοιο δεν υπάρχει στον κόσμο και γιατί, ακόμα και μετά από την αναπαραγωγή σε έναν ζωολογικό κήπο, η τίγρης είναι και παραμένει πάντοτε άγριο ζώο**.

Σε αυτό το σημείο, πρέπει να αναφέρουμε ότι, προκειμένου για ζώα εξημερωμένα και κατοικίδια, δηλαδή domesticated, υπάρχουν δύο ακόμα έννοιες γύρω από τις οποίες επικρατεί αρκετή σύγχιση, και θα πρέπει να προσδιοριστούν:

Stray, δηλαδή "αδέσποτο", είναι ένα ζώο που εξημερώθηκε ως domesticated και απομακρύνθηκε από τους ανθρώπους γιατί χάθηκε ή εγκαταλείφθηκε. Μετά από αυτήν την απομάκρυνση, ένα αδέσποτο δεν γίνεται ούτε "άγριο" ούτε αυτόνομο, αλλά η επιβίωση του συνεχίζει να εξαρτάται (είτε άμεσα είτε έμμεσα) από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Ένας αδέσποτος σκύλος, για παράδειγμα, που εκδηλώνει φόβο ή επιθετικότητα, επειδή έχει κακοποιηθεί, μπορεί προσωρινά να σταμάτησε να είναι tamed, παραμένει όμως domesticated. Μια αδέσποτη γάτα, όσο "άγρια" και αν είναι, δεν μπορεί να επιβιώσει έξω και μακρυά από κάποια ανθρώπινη κοινότητα, μέσα από την οποία θα εξασφαλίζει την τροφή της. Εδώ ακριβώς έγγυται και η διαφορά του αδέσποτου (stray) από το "εξαγριωμένο" (feral).

Ο όρος feral αναφέρεται σε ζώα πρώην κατοικίδια που, για κάποιον λόγο, διέφυγαν από το περιβάλλον των ανθρώπων και αυτονομήθηκαν, καταφέρνοντας να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν χωρίς ανθρώπινη φροντίδα. Στην ελληνική ύπαιθρο, για παράδειγμα, μπορεί να συναντήσουμε τέτοιους πληθυσμούς από κατσίκια (που στην Κρήτη τα λένε "φουριάρικα"). Σε άλλες χώρες, υπάρχουν πληθυσμοί από "άγριες" αυτονομημένες γάτες (feral cats) που δεν έχουν κοινωνικοποιηθεί με τους ανθρώπους, και αποτελούν πρόβλημα γιατί απειλούν με την παρουσία τους την άγρια ορνιθοπανίδα της εκάστοτε περιοχής.

Κατά τη γνώμη μου, η αποσαφήνιση των παραπάνω όρων και εννοιών έχει αξία, όχι μόνο για την πρόληψη της βλάβης που μπορεί να προκληθεί από επιθέσεις ζώων στους ανθρώπους (και αντιστρόφως), αλλά και για την βαθύτερη κατανόηση της ανθρώπινης ευθύνης που προκύπτει από την προαιώνια (και πονεμένη) ιστορία της εξημέρωσης. Στην πράξη, η διατήρηση αυτής της σύγχισης ευνοεί την εκμετάλλευση των άγριων ζώων στους ζωολογικούς κήπους και άλλες επιχειρήσεις*** που καλούν τους επισκέπτες να αλληλεπιδράσουν με αυτά σαν να ήταν "pets", καθώς πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να καταλάβουν την διαφορά της ελευθερίας από την εγκατάλειψη, και της προστασίας (ή ακόμα χειρότερα της κακώς εννοούμενης "αγάπης") από την αιχμαλωσία****.

Επιλογή και παρουσίαση από Κάκη Πριμηκύρη

Παραπομπές:

*Here’s a real-life incident which happened at the Singapore Night Safari in 2005 - a tame serval cat (yes, still a wild animal) attacked a tourist during the Creatures of the Night show.

**That is why you should not keep a wild-caught animal as a pet even if it is quite tame. See this video: https://youtu.be/Euo3JaqFoss?si=iq0fYAyaRqMsbiKo (Even in this very interesting video, you’ll find the host using the term ‘domesticated’ wrongly).

***όπως εμπορική διακίνηση τίγρεων και άλλων εξωτικών ειδών, κέντρα αναπαραγωγής μεγάλων αιλουροειδών στην Νότιο Αφρική, petting pools, κολύμβηση με δελφίνια κλπ.

****Screen shot από τους ορισμούς μιας παλιάς ανάρτησης για την αιχμαλωσία (από το 2014), όπου φαινότυπος είναι τα ορατά χαρακτηριστικά ενός ατόμου, και γενότυπος το πλήρες σύνολο του γενετικού υλικού του