Κάθε άνοιξη επιστρέφουν.
Και κάθε φθινόπωρο, εκτός από τα προσφιλή σε όλους μας και
χιλιοτραγουδισμένα χελιδόνια , πολλές ακόμη δεκάδες είδη πουλιών
(περισσότερο ή λιγότερο γνωστά, πχ αηδόνι, ορτύκι, συκοφάγος, πελαργός
και άλλα) φεύγουν από την Ελλάδα με τελικό προορισμό την Αφρική.
Υπολογίζεται ότι, κάθε χρόνο, διασχίζουν τη Μεσόγειο και την Σαχάρα
πέντε περίπου δισεκατομμύρια φτερωτοί μετανάστες, και ανυπολόγιστος
αριθμός πουλιών (όπως κοκκινολαίμηδες, πάπιες και κύκνοι) μετακινείται
από την Βόρεια Ευρώπη και την Ασία προς την Δυτική Ευρώπη και τις
Μεσογειακές περιοχές.
Οι μετακινήσεις των μεταναστευτικών πουλιών (μεγαλύτερες ή μικρότερες) είναι κάθε άλλο παρά ακίνδυνες. Πράγματι, έχει διαπιστωθεί ότι σχεδόν οι μισοί φτερωτοί ταξιδιώτες δεν επιστρέφουν ξανά. Οι απρόβλεπτες καιρικές συνθήκες, η κόπωση, οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και η αυξημένη ανάγκη τροφής αποτελούν ένα μόνο μέρος από το τίμημα που πρέπει να πληρώσει το κάθε πουλί για να πραγματώσει το ταξίδι του. Τα μεγάλα πουλιά δεν μπορούν να ταξιδεύουν για μακρά χρονικά διαστήματα όπως αυτά με μικρό μέγεθος και με ικανό ποσοστό αποθεμάτων λίπους αλλά, χάρη στις πολύ μεγάλες ταχύτητες που αναπτύσσουν, μπορούν να φτάνουν σε πολύ πιο απομακρυσμένους προορισμούς από ότι τα μικρότερα είδη, πριν τους τελειώσουν τα αποθέματα "καυσίμων". Η επίδραση του καιρού είναι ιδιαίτερα σημαντική, ιδίως η ταχύτητα και η κατεύθυνση του ανέμου. Ισχυροί άνεμοι, είναι επικίνδυνοι για τα πτηνά, ενώ και η παντελής απουσία τους φαίνεται ότι δρα αρνητικά. Συγκεκριμένα, κατά τις περιόδους με άπνοια, η πτήση των πουλιών δυσχεραίνεται, αφού χρησιμοποιούν τον άνεμο τόσο για να κερδίσουν ταχύτητα, (σαν πλοηγό κατεύθυνσης που συμπίπτει με την πορεία της μετανάστευσης), όσο και σαν παράγοντα προσανατολισμού, διατηρώντας μια συγκεκριμένη γωνία μεταξύ της πτήσης και του ανέμου. Έτσι, κυρίως τα έμπειρα ενήλικα άτομα, πετούν στο κατάλληλο ύψος ώστε να κερδίσουν την μέγιστη βοήθεια από τον άνεμο, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούν και άλλες πολύπλοκες τεχνικές, με αποτέλεσμα να έχουν περισσότερες πιθανότητες σε σχέση με τα ανήλικα στην επιτυχία των μετακινήσεών τους. Τα περισσότερα πουλιά μετακινούνται κατά τη διάρκεια της νύχτας και σταματούν για να τραφούν και να ξεκουραστούν την ημέρα. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος έρχεται όταν διασχίζουν τη θάλασσα, και τότε, εάν πέσουν σε κακοκαιρία, μερικά θα χαθούν από εξάντληση. Εάν τα πουλιά έχουν προχωρήσει αρκετά πάνω από τη θάλασσα, η μοναδική τους επιλογή είναι να συνεχίσουν μέχρις ότου συναντήσουν στεριά. Αποτέλεσμα είναι να προσγειωθούν στο πρώτο μέρος που θα βρεθεί στην πορεία τους, συνήθως σε φάρους και σε ακρωτήρια, περιμένοντας έως ότου ανακτήσουν τις δυνάμεις τους. Έτσι, σε πολλές παραθαλάσσιες περιοχές, οι οποίες αποτελούν μεταναστευτικούς διαδρόμους, είναι γνωστά τα περάσματα των πτηνών, όπου παρατηρείται η συγκέντρωση τους σε μεγάλους αριθμούς, ειδικά μετά από μια ισχυρή κακοκαιρία κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Αξιοσημείωτη είναι η πτήση πολλών αποδημητικών πουλιών, όπως οι χήνες , οι νανόχηνες και άλλα, σε γραμμικούς σχηματισμούς με τη μορφή V ή J. Υπάρχουν τεκμηριωμένες απόψεις που αφορούν στο λόγο για τον οποίο τα σμήνη πετούν σε σχηματισμούς. Κατά μία άποψη, αυτό το κάνουν για να διατηρήσουν ενέργεια, επωφελούμενα από την άνωση των στροβίλων αέρα που δημιουργούν τα φτερά του πτηνού-οδηγού. Κατά μία άλλη άποψη, η πτήση σε σχηματισμό διευκολύνει τον προσανατολισμό και την επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη του σμήνους, τα οποία συνεργάζονται και αλλάζουν θέσεις ανάλογα με την κούραση και τις αντοχές τους. Πράγματι, κατά την διάρκεια μιας μακρινής αποδημίας, η βελτιστοποίηση της θέσης του κάθε πτηνού μέσα στο σμήνος είναι πολύ σημαντική.
Ο σκοπός αυτών των μετακινήσεων είναι περισσότερη τροφή, ηπιότερο κλίμα και μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας σε σχέση με τη νύχτα. Ουσιαστικά, τα πουλιά μετακινούνται ανάμεσα σε περιβάλλοντα με έντονες εποχιακές διακυμάνσεις, και εκμεταλλεύονται αυτά που έχουν να τους παρέχουν οι απομακρυσμένες μεταξύ τους γεωγραφικές περιοχές, την ευνοϊκότερη για κάθε μια από αυτές εποχή. Έτσι, για παράδειγμα, ένα αηδόνι μπορεί το καλοκαίρι να απολαμβάνει, κάπου στην Κεντρική Ευρώπη, τις υψηλές θερμοκρασίες, την μεγάλη διάρκεια της ημέρας και την διαθεσιμότητα της τροφής (έντομα και άλλα μικρά ασπόνδυλα), ενώ το χειμώνα να φτάνει, κατά την εποχή των βροχών, στην Ανατολική Αφρική, όπου οι συνθήκες είναι, για την διαβίωσή του, οι καλύτερες δυνατές. Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται κυρίως στο Βόρειο ημισφαίριο, γιατί εκεί λαμβάνουν χώρα οι εντονότερες εποχιακές διακυμάνσεις. Είναι επιβεβαιωμένο ότι ο χρονικός προγραμματισμός της μετανάστευσης, συνδέεται σημαντικά με τους εσωτερικούς ρυθμούς - ένστικτο των πτηνών, αλλά παράλληλα βασίζεται και στη φωτοπερίοδο (διάρκεια της ημέρας). Αρχικά, η μείωση της διάρκειας της ημέρας είναι αυτή που ενεργεί μέσω του υποθαλάμου στην υπόφυση, και προκαλεί στα πουλιά αυξημένη όρεξη, με αποτέλεσμα, κατά την εν λόγω περίοδο, να αποθηκεύουν λίπος, ώστε να βρεθούν σε "μεταναστατευτική ετοιμότητα". Ας δούμε, για παράδειγμα, πώς έχουν τα πράγματα για έναν κοκκινολαίμη που γεννήθηκε τον Ιούνιο κάπου κοντά στη Μόσχα. Προς το τέλος του καλοκαιριού, η σταδιακή μείωση της διάρκειας της ημέρας επιφέρει σημαντικές ορμονικές μεταβολές που συντελούνται μέσα στο σώμα του, εξ αιτίας των οποίων παρατηρούνται δύο κυρίως αλλαγές στη συμπεριφορά του: Πρώτον "τού ανοίγει η όρεξη" και έτσι τρώει ώστε να παχύνει σημαντικά. Δεύτερον "χάνει τον ύπνο του". Και ένα βράδυ του Σεπτέμβρη, όταν θα έχει άπνοια και ξαστεριά, ξεκκινάει, μία με δύο ώρες μετά τη δύση του ηλίου, και απογειώνεται. Ανεβαίνει γύρω στα 500 μέτρα πάνω από το έδαφος και συνεχίζει να πετάει μέχρι το ξημέρωμα. Μετά από 10 ώρες πτήσης, μπορεί να έχει καλύψει μία απόσταση 500 χιλιομέτρων. Με το ξημέρωμα, προσγειώνεται και ψάχνει να βρεί κάποιον κατάλληλο χώρο ξεκούρασης. Εκεί θα παραμείνει για μερικές ημέρες, αναπληρώνοντας εντωμεταξύ το λίπος που κατανάλωσε, και περιμένοντας πάλι για τις κατάλληλες καιρικές συνθήκες. Στη συνέχεια θα κάνει άλλο ένα τέτοιο βήμα και ούτω καθεξής, μέχρις ότου ένα πρωί, νωρίς τον Οκτώβρη, θα προσγειωθεί... ίσως σε κάποιον κήπο της Αθήνας. Εκεί θα περάσει όλο το χειμώνα (αν τα καταφέρει να επιβιώσει από τους διάφορους κινδύνους), για να επιστρέψει στη Μόσχα και πάλι τον Μάρτιο.
Οι αποστάσεις που διανύουν τα μεταναστευτικά πουλιά είναι εντυπωσιακές. Το Αρκτικό γλαρόνι (Sterna paradisae) κατέχει το ρεκόρ: Το καλοκαίρι του Βορείου ημισφαιρίου, αναπαράγεται στα παράλια των νησιών γύρω από τον Βόρειο Πόλο, ενώ τον χειμώνα μετακινείται στις θάλασσες γύρω από την Ανταρκτική. Αυτό σημαίνει ότι, κάθε φθινόπωρο και κάθε άνοιξη, έχει να διανύσει τουλάχιστον 18.000 χιλιόμετρα. Δεν είναι όμως μόνον το Αρκτικό γλαρόνι που μετακινείται από το Βόρειο στο Νότιο ημισφαίριο. Ένα μεγάλο ποσοστό μικρών πουλιών, που φεύγουν από την Ευρώπη, διαχειμάζουν στην Νιγηρία, στην Αιθιοπία και στο Σουδάν, ενώ πολλά φτάνουν μέχρι την Νότιο Αφρική. Επίσης ορισμένα υδρόβια πτηνά ξεκκινούν από τον Βόρειο Πόλο και φτάνουν μέχρι την Νότιο Αφρική, την Νότιο Αμερική και την Αυστραλία. Οι στρατηγικές που εφαρμόζονται από τα πουλιά κατά την αποδημία τους δεν αποτελούν απλά στερεότυπες συμπεριφορές, αλλά αντίθετα υπάρχει μεγάλη προσαρμοστικότητα στις εκάστοτε συνθήκες, κάτι που είναι απαραίτητο όταν τα πουλιά πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν ευμετάβλητες και απροσδόκητες καταστάσεις που εμφανίζονται ξαφνικά κατά τη διάρκεια του μεταναστευτικού ταξιδιού τους.
Τα είδη που περνούν από τη χώρα μας ακολουθούν κυρίως δύο μεταναστευτικούς διαδρόμους. Ο πρώτος ξεκινά από την Πολωνία, συνεχίζεται προς Ρουμανία, Βουλγαρία, Αιγαίο, ανατολικά παράλια της Ελλάδας, και τελειώνει στην Σαουδική Αραβία ή τη Δυτική Αφρική. Ο δεύτερος ξεκινά από τις Σκανδιναβικές χώρες, συνεχίζεται προς Κ. Ευρώπη, ανατολικά παράλια της Ιταλίας, Δυτική Αλβανία, Ιόνιο Πέλαγος, δυτικά παράλια της Ελλάδας και καταλήγει στην Κ. και Ν. Αφρική.
Ο τρόπος με τον οποίο βρίσκουν τον προσανατολισμό τους τα μεταναστευτικά πουλιά δεν είναι γνωστός σε όλες τις περιπτώσεις. Για τα περισσότερα, η μετακίνηση γίνεται κατά την διάρκεια της νύχτας, και φαίνεται ότι η πλειονότητα τους προσανατολίζεται με βάση τη θέση των αστεριών και του ήλιου (γι' αυτό και δεν μετακινούνται όταν επικρατεί συνννεφιά). Η νύχτα είναι μια σοφή χρονική επιλογή για πολλούς λόγους: Η χαμηλή θερμοκρασία του αέρα, σε συνδυασμό με την υγρασία, είναι άμεσα συνδεμένα με τη μείωση της απώλειας νερού από το σώμα των πουλιών. Τις δροσερές νύχτες, ο αέρας είναι πυκνότερος και έτσι τα πουλιά μπορούν να πετάνε ευκολότερα, αφού η άνωση είναι μεγαλύτερη, και για το ίδιο ταξίδι απαιτείται λιγότερη σπατάλη ενέργειας.
Επιπλέον, σύμφωνα με διάφορες έρευνες, πιστεύεται ότι τα αποδημητικά πτηνά κυριολεκτικά βλέπουν το γεωμαγνητικό πεδίο. Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Όλντενμπουργκ διαπίστωσαν ότι το μάτι των πτηνών περιέχει εξειδικευμένους νευρώνες, ευαίσθητους στα μαγνητικά πεδία, οι οποίοι συνδέονται με μια περιοχή του εγκεφάλου που ελέγχει την πορεία πτήσης. Οι ερευνητές εικάζουν ότι το μάτι αντιλαμβάνεται το μαγνητικό πεδίο μέσω ουσιών που ονομάζονται κρυπτοχρώματα και επηρεάζονται από τον προσανατολισμό των μαγνητικών γραμμών. Πιθανώς, τα πουλιά βλέπουν τα μαγνητικά πεδία σαν σκουρόχρωμες και ανοιχτόχρωμες σκιές ή σαν χρώματα που διαγράφονται στο τοπίο. Παλαιότερες μελέτες, ωστόσο, είχαν δείξει ότι τα πτηνά διαθέτουν "βιολογικές πυξίδες" και στο ράμφος, με τη μορφή μαγνητικών κρυστάλλων. Το πώς συνδέονται τα δύο αυτά συστήματα προσανατολισμού παραμένει άγνωστο, ωστόσο οι ερευνητές υποθέτουν ότι το ράμφος αντιλαμβάνεται την ένταση του μαγνητικού πεδίου και λειτουργεί σαν χάρτης, ενώ το μάτι αντιλαμβάνεται τον προσανατολισμό του πεδίου και λειτουργεί σαν πυξίδα. Ακόμη όμως και αν δεν είναι γνωστός ο ακριβής μηχανισμός του προσανατολισμού, σίγουρο είναι ότι τα περισσότερα μεταναστευτικά πουλιά (αν δεν συναντήσουν εμπόδια) έχουν την τάση να επιστρέφουν στην ίδια περιοχή όπου είχαν την φωλιά τους την προηγούμενη άνοιξη, καθώς επίσης όχι μόνο στις ίδιες περιοχές που διαχειμάζουν, αλλά και στις περιοχές όπου σταθμεύουν κατά την πορεία της μετανάστευσης.
Αν, κατά την πορεία του, ένα πουλί που μεταναστεύει συναντήσει αντίξοες καιρικές συνθήκες, κατεβαίνει και προσγειώνεται. Αν όμως συμβεί να βρίσκεται πάνω από θάλασσα, συνεχίζει την πτήση του σε χαμηλό ύψος, μέχρις ότου συναντήσει στεριά. Με βάση τα διαθέσιμα αποθέματα λίπους, την ταχύτητα της πτήσης και την κατανάλωση ενέργειας ανά ώρα, έχει υπολογιστεί ότι πολλά πουλιά, αφήνοντας τη Νότια Ευρώπη, είναι ικανά να διασχίσουν τη Μεσόγειο και τη Σαχάρα είτε με μία μόνο πτήση, είτε εκτελώντας στάσεις χωρίς να τους είναι απαραίτητο να τραφούν.
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την μελέτη και παρατήρηση της μετανάστευσης των πουλιών είναι πολλές και διάφορες. Η σημαντικότερη και πλέον διαδεδομένη είναι η δακτυλίωση. Με την τοποθέτηση ενός δακτυλιδιού στο πόδι του πουλιού, μπορούμε να γνωρίζουμε τα σημεία πάνω στη γη όπου βρέθηκε το συγκεκριμένο άτομο. Έτσι, ενώ παλιότερα ήταν γνωστό ότι το κοινό χελιδόνι (Hirundo rustica) βρίσκεται το καλοκαίρι σε όλη την Ευρώπη και το χειμώνα σε όλη την Αφρική (νότια της Σαχάρας), σήμερα γνωρίζουμε ότι οι πληθυσμοί που αναπαράγονται στην Κεντρική Ευρώπη διαχειμάζουν νότια, περίπου μέχρι τον Ισημερινό, ενώ οι πληθυσμοί από τη Ρωσία και την Βρεττανία διαχειμάζουν κυρίως στην Νότιο Αφρική. Κάθε δακτυλίδι έχει χαραγμένο επάνω του έναν μοναδικό αύξοντα αριθμό, ο οποίος συνιστά τον αριθμό ταυτότητας του συγκεκριμένου ατόμου, και μία διεύθυνση στην οποία ο οποιοσδήποτε ευρέτης μπορεί να απευθυνθεί και να μάθει λεπτομέρειες για το άτομο αυτό. Υπάρχουν αρκετά κέντρα δακτυλίωσης σε όλη την Ευρώπη, τα οποία δρούν ως κόμβος ροής πληροφοριών, ενώ παράλληλα μεριμνούν για την αρχειοθέτηση των πληροφοριών, καθώς επίσης και την εκπαίδευση ως προς την ορθή και ακίνδυνη διεξαγωγή της δακτυλίωσης. Στην Ελλάδα, η δακτυλίωση διοργανώνεται από το Ελληνικό Κέντρο Δακτυλίωσης πουλιών, σε συνεργασία με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία. Μεταξύ των άλλων μεθόδων για την μελέτη της μετανάστευσης, αναφέρεται η παρακολούθηση από ραντάρ και η χρήση ραδιοπομπών. Οι συγκεκριμένοι ραδιοπομποί μπορούν να στείλουν σήμα μέσω δορυφόρων σε οποιοδήποτε σημείο της γής, αλλά δεν μπορούν να εφαρμοστούν παρά μόνον σε μεγαλόσωμα είδη (πχ χήνες, κύκνοι κλπ) διότι έχουν ελάχιστο βάρος μέχρι 40 γραμμάρια. Επιπλέον έχουν μεγάλο κόστος και είναι εφικτό να εφαρμοστούν μόνο σε περιορισμένο αριθμό ατόμων.
Τα τελευταία χρόνια, η δημιουργία ελαφρύτερων πομπών έδωσε τη δυνατότητα παρακολούθησης και μικρότερων ειδών πουλιών, όπως ο μαυροπετρίτης. Πρόσφατα, η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, ξεκκίνησε, για πρώτη φορά, την δορυφορική παρακολούθηση της μετανάστευσης των μαυροπετριτών από τη χώρα μας στις περιοχές διαχείμασής τους, στη ΝΑ Αφρική και τη Μαδαγασκάρη, με στόχο τη διερεύνηση των μεταναστευτικών τους διαδρομών. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιούνται ελαφροί, ηλιακοί πομποί δορυφορικής κάλυψης, μέσω του συστήματος ΑRGOS, το οποίο χρησιμοποιείται με επιτυχία τις τελευταίες δεκαετίες για την παρακολούθηση των μετακινήσεων διάφορων ζωικών ομάδων. Σε συνέχεια του Προγράμματος LIFE Δράσεις για την προστασία του μαυροπετρίτη (Falco eleonorae) στην Ελλάδα", δορυφορικοί πομποί τοποθετήθηκαν κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου σε 4 μαυροπετρίτες (2 ενήλικα και 2 νεαρά άτομα) στην περιοχή της Άνδρου, στο πλαίσιο του Προγράμματος "Μελέτη και διατήρηση των θαλασσοπουλιών στην Ελλάδα". Η μελέτη αυτή διενεργείται από τον Τομέα Διατήρησης της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών και με επιστήμονες ειδικούς σε θέματα δορυφορικής παρακολούθησης, καθώς και με την υποστήριξη τοπικών εθελοντών. Ανάλογες δράσεις έχουν υλοποιηθεί τα τελευταία χρόνια στην Ισπανία (Βαλεαρίδες νήσοι) και στη Σαρδηνία. Οι τέσσερις "σεσημασμένοι" μαυροπετρίτες ξεκίνησαν το μεταναστευτικό τους ταξίδι από την Ελλάδα προς την Αφρική τον περασμένο Οκτώβριο. Η παρακολούθησή τους θα συνεχιστεί και την επόμενη χρονιά, ώστε να καταγραφούν οι διαδρομές των πουλιών και κατά την επιστροφή τους στις Ελληνικές νησίδες. Η μεταναστευτική διαδρομή των μαυροπετριτών στους οποίους τοποθετήθηκαν οι πομποί, καταδεικνύει ότι οι τα άτομα του είδους αυτού που επισκέπτονται την Ελλάδα, ακολουθούν τη διαδρομή του Νείλου, δηλαδή κινούνται ανατολικότερα της Σαχάρας, γεγονός που τους προφυλάσσει από τις αντίξοες συνθήκες της ερήμου.
Μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων της, η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, κάθε Μάρτη, διοργανώνει και την εκδήλωση "Χελιδονίσματα", προσκαλώντας μικρούς και μεγάλους να υποδεχτούν την άνοιξη και να κατασκευάσουν φωλιές με πηλό για τα χελιδόνια (μια που το χώμα - και όχι μόνον - έχει γίνει πλέον δυσεύρετο στην Αθήνα, και οι άλλοτε συχνοί και αγαπημένοι μικροί φτερωτοί μετανάστες έχουν αρχίσει δυστυχώς όλο και περισσότερο να σπανίζουν)... Παρά το γεγονός ότι οι φυσικές περιοχές της Αθήνας έχουν πλέον περιοριστεί δραματικά σε κάποιες γωνιές του Λεκανοπεδίου, η φύση, σε πείσμα των καιρών, συνεχίζει να υπάρχει και να λειτουργεί όπως παλιά. Οι λόφοι που έμειναν αδόμητοι, τα πάρκα που γλίτωσαν την οικοπεδοποίηση και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι σήμερα "νησιά" μέσα στον αφιλόξενο τσιμεντένιο περίγυρο, αποτελώντας καταφύγια άγρια ζωής μέσα στην πόλη. Ο άγνωστος φυσικός πλούτος της Αττικής, όλες αυτές οι μικρές και μεγάλες οάσεις ζωής, εξερευνήθηκαν με τον πλέον ψυχαγωγικό τρόπο, την παρατήρηση πουλιών (birdwatching), στο πλαίσιο του 4ου Αττικού Αγώνα Παρατήρησης Πουλιών που διοργανώθηκε από την ΕλληνικήΟρνιθολογική Εταιρεία (Ε.Ο.Ε.) τον Απρίλιο του 2009. Σχινιάς, Πεντέλη, Πάρνηθα, Λυκαβηττός, Πάρκο "Α. Τρίτσης", Αττικό Άλσος, Εθνικό Πάρκο, Ακρόπολη, καθώς και αρκετά ακόμη πάρκα και ρέματα, αποτελούν σημαντικούς βιότοπους για τα πουλιά. Περιοχές όπου κυριαρχούν τα πουλιά, τα λουλούδια και η φύση γενικότερα. Σε αυτές τις περιοχές, και ο πιο ανεπαίσθητος ήχος έχει κάτι να σου πεί, αρκεί να είσαι σε θέση να τον ακούσεις και να καταλάβεις.
Επιλεκτικές αναφορές
- Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 19-07-98, "Τα μεταναστευτικά πουλιά", του Τ. Ακριώτη, καθηγητή στο τμήμα περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου του Αιγαίου.
- Thomas Alerstam, "BIRD MIGRATION", Cambridge University Press, 1990.
Πηγή: Οικολογικό άρθρο από το περιοδικό της ΕΚΟΕ "Εναλλακτική Κτηνιατρική Κατά Φύσιν", τεύχος 36, συγγραφέας Κάκη Πριμηκύρη, κτηνίατρος. Η φωτογραφία είναι από το καταπληκτικό ντοκιμαντέρ του Jacques Perrin Winged Migration , το οποίο μπορείτε να δείτε επίσης εδώ.
Γιατί οι χήνες πετούν σε σχηματισμό
Σχετικός σύνδεσμος: Γιατί τα πουλιά πετούν σε σχηματισμό V (της Λαλίνας Φαφούτη )
Οι μετακινήσεις των μεταναστευτικών πουλιών (μεγαλύτερες ή μικρότερες) είναι κάθε άλλο παρά ακίνδυνες. Πράγματι, έχει διαπιστωθεί ότι σχεδόν οι μισοί φτερωτοί ταξιδιώτες δεν επιστρέφουν ξανά. Οι απρόβλεπτες καιρικές συνθήκες, η κόπωση, οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και η αυξημένη ανάγκη τροφής αποτελούν ένα μόνο μέρος από το τίμημα που πρέπει να πληρώσει το κάθε πουλί για να πραγματώσει το ταξίδι του. Τα μεγάλα πουλιά δεν μπορούν να ταξιδεύουν για μακρά χρονικά διαστήματα όπως αυτά με μικρό μέγεθος και με ικανό ποσοστό αποθεμάτων λίπους αλλά, χάρη στις πολύ μεγάλες ταχύτητες που αναπτύσσουν, μπορούν να φτάνουν σε πολύ πιο απομακρυσμένους προορισμούς από ότι τα μικρότερα είδη, πριν τους τελειώσουν τα αποθέματα "καυσίμων". Η επίδραση του καιρού είναι ιδιαίτερα σημαντική, ιδίως η ταχύτητα και η κατεύθυνση του ανέμου. Ισχυροί άνεμοι, είναι επικίνδυνοι για τα πτηνά, ενώ και η παντελής απουσία τους φαίνεται ότι δρα αρνητικά. Συγκεκριμένα, κατά τις περιόδους με άπνοια, η πτήση των πουλιών δυσχεραίνεται, αφού χρησιμοποιούν τον άνεμο τόσο για να κερδίσουν ταχύτητα, (σαν πλοηγό κατεύθυνσης που συμπίπτει με την πορεία της μετανάστευσης), όσο και σαν παράγοντα προσανατολισμού, διατηρώντας μια συγκεκριμένη γωνία μεταξύ της πτήσης και του ανέμου. Έτσι, κυρίως τα έμπειρα ενήλικα άτομα, πετούν στο κατάλληλο ύψος ώστε να κερδίσουν την μέγιστη βοήθεια από τον άνεμο, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούν και άλλες πολύπλοκες τεχνικές, με αποτέλεσμα να έχουν περισσότερες πιθανότητες σε σχέση με τα ανήλικα στην επιτυχία των μετακινήσεών τους. Τα περισσότερα πουλιά μετακινούνται κατά τη διάρκεια της νύχτας και σταματούν για να τραφούν και να ξεκουραστούν την ημέρα. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος έρχεται όταν διασχίζουν τη θάλασσα, και τότε, εάν πέσουν σε κακοκαιρία, μερικά θα χαθούν από εξάντληση. Εάν τα πουλιά έχουν προχωρήσει αρκετά πάνω από τη θάλασσα, η μοναδική τους επιλογή είναι να συνεχίσουν μέχρις ότου συναντήσουν στεριά. Αποτέλεσμα είναι να προσγειωθούν στο πρώτο μέρος που θα βρεθεί στην πορεία τους, συνήθως σε φάρους και σε ακρωτήρια, περιμένοντας έως ότου ανακτήσουν τις δυνάμεις τους. Έτσι, σε πολλές παραθαλάσσιες περιοχές, οι οποίες αποτελούν μεταναστευτικούς διαδρόμους, είναι γνωστά τα περάσματα των πτηνών, όπου παρατηρείται η συγκέντρωση τους σε μεγάλους αριθμούς, ειδικά μετά από μια ισχυρή κακοκαιρία κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Αξιοσημείωτη είναι η πτήση πολλών αποδημητικών πουλιών, όπως οι χήνες , οι νανόχηνες και άλλα, σε γραμμικούς σχηματισμούς με τη μορφή V ή J. Υπάρχουν τεκμηριωμένες απόψεις που αφορούν στο λόγο για τον οποίο τα σμήνη πετούν σε σχηματισμούς. Κατά μία άποψη, αυτό το κάνουν για να διατηρήσουν ενέργεια, επωφελούμενα από την άνωση των στροβίλων αέρα που δημιουργούν τα φτερά του πτηνού-οδηγού. Κατά μία άλλη άποψη, η πτήση σε σχηματισμό διευκολύνει τον προσανατολισμό και την επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη του σμήνους, τα οποία συνεργάζονται και αλλάζουν θέσεις ανάλογα με την κούραση και τις αντοχές τους. Πράγματι, κατά την διάρκεια μιας μακρινής αποδημίας, η βελτιστοποίηση της θέσης του κάθε πτηνού μέσα στο σμήνος είναι πολύ σημαντική.
Ο σκοπός αυτών των μετακινήσεων είναι περισσότερη τροφή, ηπιότερο κλίμα και μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας σε σχέση με τη νύχτα. Ουσιαστικά, τα πουλιά μετακινούνται ανάμεσα σε περιβάλλοντα με έντονες εποχιακές διακυμάνσεις, και εκμεταλλεύονται αυτά που έχουν να τους παρέχουν οι απομακρυσμένες μεταξύ τους γεωγραφικές περιοχές, την ευνοϊκότερη για κάθε μια από αυτές εποχή. Έτσι, για παράδειγμα, ένα αηδόνι μπορεί το καλοκαίρι να απολαμβάνει, κάπου στην Κεντρική Ευρώπη, τις υψηλές θερμοκρασίες, την μεγάλη διάρκεια της ημέρας και την διαθεσιμότητα της τροφής (έντομα και άλλα μικρά ασπόνδυλα), ενώ το χειμώνα να φτάνει, κατά την εποχή των βροχών, στην Ανατολική Αφρική, όπου οι συνθήκες είναι, για την διαβίωσή του, οι καλύτερες δυνατές. Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται κυρίως στο Βόρειο ημισφαίριο, γιατί εκεί λαμβάνουν χώρα οι εντονότερες εποχιακές διακυμάνσεις. Είναι επιβεβαιωμένο ότι ο χρονικός προγραμματισμός της μετανάστευσης, συνδέεται σημαντικά με τους εσωτερικούς ρυθμούς - ένστικτο των πτηνών, αλλά παράλληλα βασίζεται και στη φωτοπερίοδο (διάρκεια της ημέρας). Αρχικά, η μείωση της διάρκειας της ημέρας είναι αυτή που ενεργεί μέσω του υποθαλάμου στην υπόφυση, και προκαλεί στα πουλιά αυξημένη όρεξη, με αποτέλεσμα, κατά την εν λόγω περίοδο, να αποθηκεύουν λίπος, ώστε να βρεθούν σε "μεταναστατευτική ετοιμότητα". Ας δούμε, για παράδειγμα, πώς έχουν τα πράγματα για έναν κοκκινολαίμη που γεννήθηκε τον Ιούνιο κάπου κοντά στη Μόσχα. Προς το τέλος του καλοκαιριού, η σταδιακή μείωση της διάρκειας της ημέρας επιφέρει σημαντικές ορμονικές μεταβολές που συντελούνται μέσα στο σώμα του, εξ αιτίας των οποίων παρατηρούνται δύο κυρίως αλλαγές στη συμπεριφορά του: Πρώτον "τού ανοίγει η όρεξη" και έτσι τρώει ώστε να παχύνει σημαντικά. Δεύτερον "χάνει τον ύπνο του". Και ένα βράδυ του Σεπτέμβρη, όταν θα έχει άπνοια και ξαστεριά, ξεκκινάει, μία με δύο ώρες μετά τη δύση του ηλίου, και απογειώνεται. Ανεβαίνει γύρω στα 500 μέτρα πάνω από το έδαφος και συνεχίζει να πετάει μέχρι το ξημέρωμα. Μετά από 10 ώρες πτήσης, μπορεί να έχει καλύψει μία απόσταση 500 χιλιομέτρων. Με το ξημέρωμα, προσγειώνεται και ψάχνει να βρεί κάποιον κατάλληλο χώρο ξεκούρασης. Εκεί θα παραμείνει για μερικές ημέρες, αναπληρώνοντας εντωμεταξύ το λίπος που κατανάλωσε, και περιμένοντας πάλι για τις κατάλληλες καιρικές συνθήκες. Στη συνέχεια θα κάνει άλλο ένα τέτοιο βήμα και ούτω καθεξής, μέχρις ότου ένα πρωί, νωρίς τον Οκτώβρη, θα προσγειωθεί... ίσως σε κάποιον κήπο της Αθήνας. Εκεί θα περάσει όλο το χειμώνα (αν τα καταφέρει να επιβιώσει από τους διάφορους κινδύνους), για να επιστρέψει στη Μόσχα και πάλι τον Μάρτιο.
Οι αποστάσεις που διανύουν τα μεταναστευτικά πουλιά είναι εντυπωσιακές. Το Αρκτικό γλαρόνι (Sterna paradisae) κατέχει το ρεκόρ: Το καλοκαίρι του Βορείου ημισφαιρίου, αναπαράγεται στα παράλια των νησιών γύρω από τον Βόρειο Πόλο, ενώ τον χειμώνα μετακινείται στις θάλασσες γύρω από την Ανταρκτική. Αυτό σημαίνει ότι, κάθε φθινόπωρο και κάθε άνοιξη, έχει να διανύσει τουλάχιστον 18.000 χιλιόμετρα. Δεν είναι όμως μόνον το Αρκτικό γλαρόνι που μετακινείται από το Βόρειο στο Νότιο ημισφαίριο. Ένα μεγάλο ποσοστό μικρών πουλιών, που φεύγουν από την Ευρώπη, διαχειμάζουν στην Νιγηρία, στην Αιθιοπία και στο Σουδάν, ενώ πολλά φτάνουν μέχρι την Νότιο Αφρική. Επίσης ορισμένα υδρόβια πτηνά ξεκκινούν από τον Βόρειο Πόλο και φτάνουν μέχρι την Νότιο Αφρική, την Νότιο Αμερική και την Αυστραλία. Οι στρατηγικές που εφαρμόζονται από τα πουλιά κατά την αποδημία τους δεν αποτελούν απλά στερεότυπες συμπεριφορές, αλλά αντίθετα υπάρχει μεγάλη προσαρμοστικότητα στις εκάστοτε συνθήκες, κάτι που είναι απαραίτητο όταν τα πουλιά πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν ευμετάβλητες και απροσδόκητες καταστάσεις που εμφανίζονται ξαφνικά κατά τη διάρκεια του μεταναστευτικού ταξιδιού τους.
Τα είδη που περνούν από τη χώρα μας ακολουθούν κυρίως δύο μεταναστευτικούς διαδρόμους. Ο πρώτος ξεκινά από την Πολωνία, συνεχίζεται προς Ρουμανία, Βουλγαρία, Αιγαίο, ανατολικά παράλια της Ελλάδας, και τελειώνει στην Σαουδική Αραβία ή τη Δυτική Αφρική. Ο δεύτερος ξεκινά από τις Σκανδιναβικές χώρες, συνεχίζεται προς Κ. Ευρώπη, ανατολικά παράλια της Ιταλίας, Δυτική Αλβανία, Ιόνιο Πέλαγος, δυτικά παράλια της Ελλάδας και καταλήγει στην Κ. και Ν. Αφρική.
Ο τρόπος με τον οποίο βρίσκουν τον προσανατολισμό τους τα μεταναστευτικά πουλιά δεν είναι γνωστός σε όλες τις περιπτώσεις. Για τα περισσότερα, η μετακίνηση γίνεται κατά την διάρκεια της νύχτας, και φαίνεται ότι η πλειονότητα τους προσανατολίζεται με βάση τη θέση των αστεριών και του ήλιου (γι' αυτό και δεν μετακινούνται όταν επικρατεί συνννεφιά). Η νύχτα είναι μια σοφή χρονική επιλογή για πολλούς λόγους: Η χαμηλή θερμοκρασία του αέρα, σε συνδυασμό με την υγρασία, είναι άμεσα συνδεμένα με τη μείωση της απώλειας νερού από το σώμα των πουλιών. Τις δροσερές νύχτες, ο αέρας είναι πυκνότερος και έτσι τα πουλιά μπορούν να πετάνε ευκολότερα, αφού η άνωση είναι μεγαλύτερη, και για το ίδιο ταξίδι απαιτείται λιγότερη σπατάλη ενέργειας.
Επιπλέον, σύμφωνα με διάφορες έρευνες, πιστεύεται ότι τα αποδημητικά πτηνά κυριολεκτικά βλέπουν το γεωμαγνητικό πεδίο. Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Όλντενμπουργκ διαπίστωσαν ότι το μάτι των πτηνών περιέχει εξειδικευμένους νευρώνες, ευαίσθητους στα μαγνητικά πεδία, οι οποίοι συνδέονται με μια περιοχή του εγκεφάλου που ελέγχει την πορεία πτήσης. Οι ερευνητές εικάζουν ότι το μάτι αντιλαμβάνεται το μαγνητικό πεδίο μέσω ουσιών που ονομάζονται κρυπτοχρώματα και επηρεάζονται από τον προσανατολισμό των μαγνητικών γραμμών. Πιθανώς, τα πουλιά βλέπουν τα μαγνητικά πεδία σαν σκουρόχρωμες και ανοιχτόχρωμες σκιές ή σαν χρώματα που διαγράφονται στο τοπίο. Παλαιότερες μελέτες, ωστόσο, είχαν δείξει ότι τα πτηνά διαθέτουν "βιολογικές πυξίδες" και στο ράμφος, με τη μορφή μαγνητικών κρυστάλλων. Το πώς συνδέονται τα δύο αυτά συστήματα προσανατολισμού παραμένει άγνωστο, ωστόσο οι ερευνητές υποθέτουν ότι το ράμφος αντιλαμβάνεται την ένταση του μαγνητικού πεδίου και λειτουργεί σαν χάρτης, ενώ το μάτι αντιλαμβάνεται τον προσανατολισμό του πεδίου και λειτουργεί σαν πυξίδα. Ακόμη όμως και αν δεν είναι γνωστός ο ακριβής μηχανισμός του προσανατολισμού, σίγουρο είναι ότι τα περισσότερα μεταναστευτικά πουλιά (αν δεν συναντήσουν εμπόδια) έχουν την τάση να επιστρέφουν στην ίδια περιοχή όπου είχαν την φωλιά τους την προηγούμενη άνοιξη, καθώς επίσης όχι μόνο στις ίδιες περιοχές που διαχειμάζουν, αλλά και στις περιοχές όπου σταθμεύουν κατά την πορεία της μετανάστευσης.
Αν, κατά την πορεία του, ένα πουλί που μεταναστεύει συναντήσει αντίξοες καιρικές συνθήκες, κατεβαίνει και προσγειώνεται. Αν όμως συμβεί να βρίσκεται πάνω από θάλασσα, συνεχίζει την πτήση του σε χαμηλό ύψος, μέχρις ότου συναντήσει στεριά. Με βάση τα διαθέσιμα αποθέματα λίπους, την ταχύτητα της πτήσης και την κατανάλωση ενέργειας ανά ώρα, έχει υπολογιστεί ότι πολλά πουλιά, αφήνοντας τη Νότια Ευρώπη, είναι ικανά να διασχίσουν τη Μεσόγειο και τη Σαχάρα είτε με μία μόνο πτήση, είτε εκτελώντας στάσεις χωρίς να τους είναι απαραίτητο να τραφούν.
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την μελέτη και παρατήρηση της μετανάστευσης των πουλιών είναι πολλές και διάφορες. Η σημαντικότερη και πλέον διαδεδομένη είναι η δακτυλίωση. Με την τοποθέτηση ενός δακτυλιδιού στο πόδι του πουλιού, μπορούμε να γνωρίζουμε τα σημεία πάνω στη γη όπου βρέθηκε το συγκεκριμένο άτομο. Έτσι, ενώ παλιότερα ήταν γνωστό ότι το κοινό χελιδόνι (Hirundo rustica) βρίσκεται το καλοκαίρι σε όλη την Ευρώπη και το χειμώνα σε όλη την Αφρική (νότια της Σαχάρας), σήμερα γνωρίζουμε ότι οι πληθυσμοί που αναπαράγονται στην Κεντρική Ευρώπη διαχειμάζουν νότια, περίπου μέχρι τον Ισημερινό, ενώ οι πληθυσμοί από τη Ρωσία και την Βρεττανία διαχειμάζουν κυρίως στην Νότιο Αφρική. Κάθε δακτυλίδι έχει χαραγμένο επάνω του έναν μοναδικό αύξοντα αριθμό, ο οποίος συνιστά τον αριθμό ταυτότητας του συγκεκριμένου ατόμου, και μία διεύθυνση στην οποία ο οποιοσδήποτε ευρέτης μπορεί να απευθυνθεί και να μάθει λεπτομέρειες για το άτομο αυτό. Υπάρχουν αρκετά κέντρα δακτυλίωσης σε όλη την Ευρώπη, τα οποία δρούν ως κόμβος ροής πληροφοριών, ενώ παράλληλα μεριμνούν για την αρχειοθέτηση των πληροφοριών, καθώς επίσης και την εκπαίδευση ως προς την ορθή και ακίνδυνη διεξαγωγή της δακτυλίωσης. Στην Ελλάδα, η δακτυλίωση διοργανώνεται από το Ελληνικό Κέντρο Δακτυλίωσης πουλιών, σε συνεργασία με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία. Μεταξύ των άλλων μεθόδων για την μελέτη της μετανάστευσης, αναφέρεται η παρακολούθηση από ραντάρ και η χρήση ραδιοπομπών. Οι συγκεκριμένοι ραδιοπομποί μπορούν να στείλουν σήμα μέσω δορυφόρων σε οποιοδήποτε σημείο της γής, αλλά δεν μπορούν να εφαρμοστούν παρά μόνον σε μεγαλόσωμα είδη (πχ χήνες, κύκνοι κλπ) διότι έχουν ελάχιστο βάρος μέχρι 40 γραμμάρια. Επιπλέον έχουν μεγάλο κόστος και είναι εφικτό να εφαρμοστούν μόνο σε περιορισμένο αριθμό ατόμων.
Τα τελευταία χρόνια, η δημιουργία ελαφρύτερων πομπών έδωσε τη δυνατότητα παρακολούθησης και μικρότερων ειδών πουλιών, όπως ο μαυροπετρίτης. Πρόσφατα, η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, ξεκκίνησε, για πρώτη φορά, την δορυφορική παρακολούθηση της μετανάστευσης των μαυροπετριτών από τη χώρα μας στις περιοχές διαχείμασής τους, στη ΝΑ Αφρική και τη Μαδαγασκάρη, με στόχο τη διερεύνηση των μεταναστευτικών τους διαδρομών. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιούνται ελαφροί, ηλιακοί πομποί δορυφορικής κάλυψης, μέσω του συστήματος ΑRGOS, το οποίο χρησιμοποιείται με επιτυχία τις τελευταίες δεκαετίες για την παρακολούθηση των μετακινήσεων διάφορων ζωικών ομάδων. Σε συνέχεια του Προγράμματος LIFE Δράσεις για την προστασία του μαυροπετρίτη (Falco eleonorae) στην Ελλάδα", δορυφορικοί πομποί τοποθετήθηκαν κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου σε 4 μαυροπετρίτες (2 ενήλικα και 2 νεαρά άτομα) στην περιοχή της Άνδρου, στο πλαίσιο του Προγράμματος "Μελέτη και διατήρηση των θαλασσοπουλιών στην Ελλάδα". Η μελέτη αυτή διενεργείται από τον Τομέα Διατήρησης της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών και με επιστήμονες ειδικούς σε θέματα δορυφορικής παρακολούθησης, καθώς και με την υποστήριξη τοπικών εθελοντών. Ανάλογες δράσεις έχουν υλοποιηθεί τα τελευταία χρόνια στην Ισπανία (Βαλεαρίδες νήσοι) και στη Σαρδηνία. Οι τέσσερις "σεσημασμένοι" μαυροπετρίτες ξεκίνησαν το μεταναστευτικό τους ταξίδι από την Ελλάδα προς την Αφρική τον περασμένο Οκτώβριο. Η παρακολούθησή τους θα συνεχιστεί και την επόμενη χρονιά, ώστε να καταγραφούν οι διαδρομές των πουλιών και κατά την επιστροφή τους στις Ελληνικές νησίδες. Η μεταναστευτική διαδρομή των μαυροπετριτών στους οποίους τοποθετήθηκαν οι πομποί, καταδεικνύει ότι οι τα άτομα του είδους αυτού που επισκέπτονται την Ελλάδα, ακολουθούν τη διαδρομή του Νείλου, δηλαδή κινούνται ανατολικότερα της Σαχάρας, γεγονός που τους προφυλάσσει από τις αντίξοες συνθήκες της ερήμου.
Μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων της, η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, κάθε Μάρτη, διοργανώνει και την εκδήλωση "Χελιδονίσματα", προσκαλώντας μικρούς και μεγάλους να υποδεχτούν την άνοιξη και να κατασκευάσουν φωλιές με πηλό για τα χελιδόνια (μια που το χώμα - και όχι μόνον - έχει γίνει πλέον δυσεύρετο στην Αθήνα, και οι άλλοτε συχνοί και αγαπημένοι μικροί φτερωτοί μετανάστες έχουν αρχίσει δυστυχώς όλο και περισσότερο να σπανίζουν)... Παρά το γεγονός ότι οι φυσικές περιοχές της Αθήνας έχουν πλέον περιοριστεί δραματικά σε κάποιες γωνιές του Λεκανοπεδίου, η φύση, σε πείσμα των καιρών, συνεχίζει να υπάρχει και να λειτουργεί όπως παλιά. Οι λόφοι που έμειναν αδόμητοι, τα πάρκα που γλίτωσαν την οικοπεδοποίηση και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι σήμερα "νησιά" μέσα στον αφιλόξενο τσιμεντένιο περίγυρο, αποτελώντας καταφύγια άγρια ζωής μέσα στην πόλη. Ο άγνωστος φυσικός πλούτος της Αττικής, όλες αυτές οι μικρές και μεγάλες οάσεις ζωής, εξερευνήθηκαν με τον πλέον ψυχαγωγικό τρόπο, την παρατήρηση πουλιών (birdwatching), στο πλαίσιο του 4ου Αττικού Αγώνα Παρατήρησης Πουλιών που διοργανώθηκε από την ΕλληνικήΟρνιθολογική Εταιρεία (Ε.Ο.Ε.) τον Απρίλιο του 2009. Σχινιάς, Πεντέλη, Πάρνηθα, Λυκαβηττός, Πάρκο "Α. Τρίτσης", Αττικό Άλσος, Εθνικό Πάρκο, Ακρόπολη, καθώς και αρκετά ακόμη πάρκα και ρέματα, αποτελούν σημαντικούς βιότοπους για τα πουλιά. Περιοχές όπου κυριαρχούν τα πουλιά, τα λουλούδια και η φύση γενικότερα. Σε αυτές τις περιοχές, και ο πιο ανεπαίσθητος ήχος έχει κάτι να σου πεί, αρκεί να είσαι σε θέση να τον ακούσεις και να καταλάβεις.
Επιλεκτικές αναφορές
- Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 19-07-98, "Τα μεταναστευτικά πουλιά", του Τ. Ακριώτη, καθηγητή στο τμήμα περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου του Αιγαίου.
- Thomas Alerstam, "BIRD MIGRATION", Cambridge University Press, 1990.
Πηγή: Οικολογικό άρθρο από το περιοδικό της ΕΚΟΕ "Εναλλακτική Κτηνιατρική Κατά Φύσιν", τεύχος 36, συγγραφέας Κάκη Πριμηκύρη, κτηνίατρος. Η φωτογραφία είναι από το καταπληκτικό ντοκιμαντέρ του Jacques Perrin Winged Migration , το οποίο μπορείτε να δείτε επίσης εδώ.
Σχετικός σύνδεσμος: Γιατί τα πουλιά πετούν σε σχηματισμό V (της Λαλίνας Φαφούτη )
UPDATE: SPRING ALIVE 2014 HAS ARRIVED
 |
| Η Άνοιξη είναι ακόμα ζωντανή |
 |
| Eva Stes/ Ορνιθολογική |
Υποδεχόμαστε τα χελιδόνια (2014)
