Νοοτροπία είναι το σύνολο των αντιλήψεων και των πεποιθήσεων ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας, που καθορίζουν τον τρόπο της σκέψης τους, την τοποθέτησή τους απέναντι στα προβλήματα της ζωής και τη συμπεριφορά τους.
Αναζητώντας παρηγοριά μέσα σε μια δύσκολη επικαιρότητα (ειδήσεις) αλλά και καθημερινότητα (σχέσεις), θυμάμαι πάντα τον εαυτό μου να καταφεύγει σε ερμηνείες - ίσως γιατί οι ερμηνείες προσφέρουν συνήθως μια καλύτερη αίσθηση ελέγχου των δεδομένων καταστάσεων. Σερφάροντας στο διαδίκτυο, έπεσα τις ημέρες αυτές πάνω σε ένα άρθρο του Ηλία Βασιλειάδη στο tvxs.gr με τίτλο "Η κυριαρχία του συντηρητισμού ως ζήτημα νοοτροπίας" και μπήκα στον πειρασμό να το βάλω στο τραπέζι για "ανατομία"...
Διαβάζω στην Βικιπαίδεια: Συντηρητισμός (conservatism) ονομάζεται η επιφυλακτική και συντηρητική αντιμετώπιση νέων θεσμών, αρχών και αξιών της κοινωνίας, σε ατομική και ομαδική βάση. Γενικά, σημαίνει την επιφυλακτική έως αρνητική στάση απέναντι σε οποιοδήποτε νεωτερισμό. Ο συντηρητισμός είναι υπέρμαχος της προάσπισης αυτών που είναι ήδη δεδομένα, δεν δημιουργούν κινδύνους και κραδασμούς στο κατεστημένο, και κυρίως δεν χρειάζονται ριζικές αλλαγές. Ο συντηρητισμός λειτουργεί ως προσωπική στάση ζωής, σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.
Και παρακάτω: Η τάση για την πολιτική τοποθέτηση του συντηρητισμού φαίνεται να συνδέεται με την ανατομία του εγκεφάλου. Σε δείγμα νέων με συντηρητικές πεποιθήσεις, παρατηρείται υπερτροφία στην αμυγδαλή, που ερμηνεύεται ως αυξημένη ευαισθησία στην ανίχνευση κινδύνου. Αντίθετα, εκείνοι που τοποθετούνται πολιτικά με ανοικτές απόψεις, τείνουν να έχουν μεγαλύτερη πρόσθια έλικα, η οποία συνεπάγεται μεγαλύτερη ικανότητα διαχείρισης αντικρουόμενης πληροφορίας.
Αναδημοσιεύω κείμενο* του Ηλία Βασιλειάδη, "πειραγμένο" λιγάκι από εμένα - σε καμία περίπτωση νοηματικά, αλλά μόνον φραστικά και συντακτικά, ως προς τις τελείες και τις παύσεις που κάνουν κάπως πιο "εύπεπτα" τα νοήματα.
Τι είναι "προοδευτικό" και τι "συντηρητικό"; Είμαστε περισσότερο το πρώτο ή το δεύτερο; Μήπως οι έννοιες είναι παρωχημένες και δεν σημαίνουν πλέον τίποτα; Αυτή η συζήτηση είναι πολύ παλιά, δεν έχει όμως ατονήσει, αντιθέτως μάλιστα επανέρχεται διαρκώς στο προσκήνιο.
Ως προς τον ορισμό, θα μπορούσε κανείς, σχηματικά, να ορίσει τον "προοδευτικό" ως εκείνον που επιζητά διαρκώς την αλλαγή: Την δίκαιη κατανομή των πόρων, την ισότητα και την ελευθερία, την ανατροπή των ολιγαρχιών και των περιττών ιεραρχιών, την διαρκή συμμετοχή στην λήψη των αποφάσεων, την υπέρβαση των παραδόσεων που επιβάλλουν και συντηρούν εξουσιαστικές δομές οι οποίες προάγουν την ανισότητα.
Στην ίδια λογική, θα μπορούσε κανείς να ορίσει τον "συντηρητικό" ως εκείνον που επιζητά τη διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης, μαζί με τους συσχετισμούς που την συνοδεύουν: Την ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης με γνώμονα την επίτευξη της προσωπικής ασφάλειας, την τήρηση παγιωμένων συμβάσεων, την κατοχύρωση και την προαγωγή του ατομικού συμφέροντος, την προσέγγιση καθιερωμένων προτύπων και ρόλων, την διαφύλαξη και την ανάδειξη των παραδόσεων και των δομών που αυτές έχουν δημιουργήσει.
Είναι σαφές ότι ο κύριος προβληματισμός στην περίπτωση του "προοδευτικού" αφορά στη δικαιοσύνη, την ισότητα και την απελευθέρωση από καταδυναστευτικούς παράγοντες, ενώ στην περίπτωση του "συντηρητικού" αφορά στην ασφάλεια, το ατομικό συμφέρον, και τη διατήρηση των συσχετισμών που έχουν επικρατήσει.
Λαμβάνοντας υπόψη την πραγματικότητα, όπως αυτή βιώνεται από την συντριπτική πλειοψηφία, και δεδομένων των μεγάλων ανισοτήτων, της βαθιάς εκμετάλλευσης και των αδιεξόδων που αυτή περιλαμβάνει, είναι επίσης σαφές ότι το συμφέρον των περισσοτέρων επιβάλλει να ακολουθήσουν τον δρόμο του "προοδευτικού", ώστε να διεκδικήσουν την πιθανότητα βελτίωσης του τρόπου που ζουν, εργάζονται και συνυπάρχουν. Στην πράξη όμως, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Ο συντηρητισμός κυριαρχεί και μάλιστα εμφατικά. Αν κοιτάξουμε λίγο πέρα από την επιφάνεια, θα δούμε ότι στο δίπολο πρόοδος - συντήρηση υπάρχει ξεκάθαρος νικητής. Γιατί άραγε;
Τι είναι "προοδευτικό" και τι "συντηρητικό"; Είμαστε περισσότερο το πρώτο ή το δεύτερο; Μήπως οι έννοιες είναι παρωχημένες και δεν σημαίνουν πλέον τίποτα; Αυτή η συζήτηση είναι πολύ παλιά, δεν έχει όμως ατονήσει, αντιθέτως μάλιστα επανέρχεται διαρκώς στο προσκήνιο.
Ως προς τον ορισμό, θα μπορούσε κανείς, σχηματικά, να ορίσει τον "προοδευτικό" ως εκείνον που επιζητά διαρκώς την αλλαγή: Την δίκαιη κατανομή των πόρων, την ισότητα και την ελευθερία, την ανατροπή των ολιγαρχιών και των περιττών ιεραρχιών, την διαρκή συμμετοχή στην λήψη των αποφάσεων, την υπέρβαση των παραδόσεων που επιβάλλουν και συντηρούν εξουσιαστικές δομές οι οποίες προάγουν την ανισότητα.
Στην ίδια λογική, θα μπορούσε κανείς να ορίσει τον "συντηρητικό" ως εκείνον που επιζητά τη διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης, μαζί με τους συσχετισμούς που την συνοδεύουν: Την ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης με γνώμονα την επίτευξη της προσωπικής ασφάλειας, την τήρηση παγιωμένων συμβάσεων, την κατοχύρωση και την προαγωγή του ατομικού συμφέροντος, την προσέγγιση καθιερωμένων προτύπων και ρόλων, την διαφύλαξη και την ανάδειξη των παραδόσεων και των δομών που αυτές έχουν δημιουργήσει.
Είναι σαφές ότι ο κύριος προβληματισμός στην περίπτωση του "προοδευτικού" αφορά στη δικαιοσύνη, την ισότητα και την απελευθέρωση από καταδυναστευτικούς παράγοντες, ενώ στην περίπτωση του "συντηρητικού" αφορά στην ασφάλεια, το ατομικό συμφέρον, και τη διατήρηση των συσχετισμών που έχουν επικρατήσει.
Λαμβάνοντας υπόψη την πραγματικότητα, όπως αυτή βιώνεται από την συντριπτική πλειοψηφία, και δεδομένων των μεγάλων ανισοτήτων, της βαθιάς εκμετάλλευσης και των αδιεξόδων που αυτή περιλαμβάνει, είναι επίσης σαφές ότι το συμφέρον των περισσοτέρων επιβάλλει να ακολουθήσουν τον δρόμο του "προοδευτικού", ώστε να διεκδικήσουν την πιθανότητα βελτίωσης του τρόπου που ζουν, εργάζονται και συνυπάρχουν. Στην πράξη όμως, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Ο συντηρητισμός κυριαρχεί και μάλιστα εμφατικά. Αν κοιτάξουμε λίγο πέρα από την επιφάνεια, θα δούμε ότι στο δίπολο πρόοδος - συντήρηση υπάρχει ξεκάθαρος νικητής. Γιατί άραγε;
Η κυριαρχία του συντηρητισμού στηρίζεται στην τεράστια απόκλιση που υπάρχει ανάμεσα στην πραγματικότητα και την νοοτροπία των μελών της κοινωνίας. Αυτοί που έχουν άμεσο συμφέρον να ανατραπεί η υφιστάμενη κατάσταση προς όφελος των πολλών (συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού τους), επιλέγουν την πρόσδεση στην διατήρηση των παγιωμένων συσχετισμών. Ίσως γιατί έτσι, σε ατομικό επίπεδο, αισθάνονται ότι κατοχυρώνουν καλύτερα την (επίπλαστη στην πραγματικότητα) ασφάλειά τους.
Είναι η λογική του"προσοχή μη χάσουμε και τα λίγα ή τα ελάχιστα που έχουμε". Και μετά απ' αυτό, η αναζήτηση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της απελευθέρωσης υποχωρεί απέναντι στο τεχνητό αίσθημα ασφάλειας, το οποίο όμως τελικά δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας μηχανισμός πνευματικής και υλικής υποδούλωσης.
Παράλληλα, πολλοί από αυτούς που αντιλαμβάνονται ότι οι συσχετισμοί της πραγματικότητας έχουν διαμορφωθεί σε βάρος τους, δεν επιλέγουν την συλλογική δραστηριοποίηση για την ανατροπή τους, αλλά εστιάζουν στην ατομική προσπάθεια "εξέλιξης", ώστε με κάποιον τρόπο να κατορθώσουν να βρεθούν στην πλευρά των νικητών. Να βρεθούν στην πλευρά των λίγων, των κερδισμένων, αυτών που έχουν το μεγάλο μερίδιο στην κατανομή ισχύος, "εξουσίας" και υλικών πόρων.
Πρόκειται βέβαια για μια αυταπάτη, η οποία δεν εξαντλείται στο απλό "μικροαστικό" όνειρο, αλλά εκτείνεται μέχρι του σημείου της με κάθε τρόπο υπερκέρασης όσων βρίσκονται στην ίδια συνθήκη, στο όνομα της ατομικής "ανέλιξης" και "αυτοεκπλήρωσης". Είναι η λογική του "εγώ να τα καταφέρω ή έστω να δείξω στους άλλους ότι τα καταφέρνω και δεν με ενδιαφέρει τι θα συμβεί στον διπλανό μου". Και στην περίπτωση αυτή, η αναζήτηση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της απελευθέρωσης υποχωρεί απέναντι σε μια στρεβλή αντίληψη του ατομικού συμφέροντος, η οποία, εξ ορισμού, καταλύει την οποιαδήποτε πιθανότητα συνεργασίας και συλλογικής προσπάθειας, ενώ καθίσταται απολύτως απαραίτητη για τη διατήρηση του υφιστάμενου κατεστημένου και "κεκτημένου".
Παράλληλα, πολλοί από αυτούς που αντιλαμβάνονται ότι οι συσχετισμοί της πραγματικότητας έχουν διαμορφωθεί σε βάρος τους, δεν επιλέγουν την συλλογική δραστηριοποίηση για την ανατροπή τους, αλλά εστιάζουν στην ατομική προσπάθεια "εξέλιξης", ώστε με κάποιον τρόπο να κατορθώσουν να βρεθούν στην πλευρά των νικητών. Να βρεθούν στην πλευρά των λίγων, των κερδισμένων, αυτών που έχουν το μεγάλο μερίδιο στην κατανομή ισχύος, "εξουσίας" και υλικών πόρων.
Πρόκειται βέβαια για μια αυταπάτη, η οποία δεν εξαντλείται στο απλό "μικροαστικό" όνειρο, αλλά εκτείνεται μέχρι του σημείου της με κάθε τρόπο υπερκέρασης όσων βρίσκονται στην ίδια συνθήκη, στο όνομα της ατομικής "ανέλιξης" και "αυτοεκπλήρωσης". Είναι η λογική του "εγώ να τα καταφέρω ή έστω να δείξω στους άλλους ότι τα καταφέρνω και δεν με ενδιαφέρει τι θα συμβεί στον διπλανό μου". Και στην περίπτωση αυτή, η αναζήτηση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της απελευθέρωσης υποχωρεί απέναντι σε μια στρεβλή αντίληψη του ατομικού συμφέροντος, η οποία, εξ ορισμού, καταλύει την οποιαδήποτε πιθανότητα συνεργασίας και συλλογικής προσπάθειας, ενώ καθίσταται απολύτως απαραίτητη για τη διατήρηση του υφιστάμενου κατεστημένου και "κεκτημένου".
Υπάρχουν όμως και αυτοί που δεν πιστεύουν ότι οι σε βάρος τους συσχετισμοί μπορούν να ανατραπούν. Αυτοί δηλαδή που αντιλαμβάνονται την υλική πραγματικότητα ως μια παγιωμένη συνθήκη η οποία δεν μπορεί να αλλάξει. Η όποια σκέψη για κάτι διαφορετικό απωθείται και απορρίπτεται ως ουτοπική και ανέφικτη, ενώ συχνά αντικαθίσταται με την προσδοκία μιας δικαιότερης κατάστασης σε κάποια απροσδιόριστη μεταθανάτια ύπαρξη. Είναι η λογική του "αφού έτσι είναι τα πράγματα, δεν γίνεται να είναι διαφορετικά". Και εδώ, η αναζήτηση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της απελευθέρωσης υποχωρεί απέναντι σε μια αυθαίρετη, μοιρολατρική και σχεδόν μεταφυσική, πεποίθηση περί νομοτέλειας της υφιστάμενης κατάστασης, η οποία καταλήγει να λειτουργεί ως η πλέον χρήσιμη νομιμοποίηση του συστήματος που επικρατεί.
Υπάρχουν βέβαια και οι εκείνοι που αντιλαμβάνονται την αδικία και την ανισότητα των υφιστάμενων συσχετισμών, και αποφασίζουν να δράσουν συλλογικά, με στόχο τον ριζικό μετασχηματισμό τους. Συχνότατα όμως εγκλωβίζονται σε σχήματα και δομές λειτουργίας που έχουν διαμορφωθεί κάτω από ένα ολιγαρχικό πρίσμα, έτσι που στην πράξη αντανακλούν τις κύριες κατευθύνσεις του συντηρητισμού, ακόμα και αν διακηρυκτικά ευαγγελίζονται την αποδόμησή του. Ταυτόχρονα, επιλέγουν να δράσουν προτάσσοντας μια ανελαστική αξίωση ιδεολογικής "καθαρότητας", η οποία από μόνη της συνιστά μια βαθιά συντηρητική αντίληψη φανατισμού και περιχαράκωσης. Είναι η λογική του "αν η πραγματικότητα δεν συμβαδίζει με την καθαρότητα της θεωρίας μου, τότε το πρόβλημα το έχει η πραγματικότητα και όχι η θεωρία". Η συγκεκριμένη προσέγγιση αποτελεί το πλέον αποτελεσματικό δεκανίκι για το κυρίαρχο σύστημα, το οποίο πολύ εύκολα τη θέτει στο περιθώριο και τη χρησιμοποιεί ως χαρακτηριστικό παράδειγμα για το ότι δήθεν δεν μπορεί να υπάρξει κάποια διαφορετική προοπτική που να έχει τη δυνατότητα να συγκεντρώσει ευρεία υποστήριξη και να καταστεί έτσι υλοποιήσιμη. Προκύπτει συνεπώς ότι οι κύριες συνιστώσες του συντηρητισμού, δηλαδή η ασφάλεια, το ατομικό συμφέρον, η διατήρηση της παράδοσης και των δομών εξουσίας που την συνοδεύουν, έχουν διαμορφώσει μια νοοτροπία που κυριαρχεί στην συντριπτική πλειοψηφία των οργανωμένων κοινωνιών, διαιωνίζοντας την αδικία, την ανισότητα και την ανελευθερία.
Όλο αυτό πάντως δεν είναι και τόσο παράδοξο, καθώς ο συντηρητισμός στηρίζεται στις πλέον πρωτόγονες τάσεις του ανθρώπου, οι οποίες επιτάσσουν ακριβώς την επιδίωξη της ασφάλειας, την προαγωγή του στενού ατομικού συμφέροντος και την κατοχύρωση μιας σταθερής θέσης - μολονότι οι τάσεις αυτές λειτουργούν διαλυτικά ως προς την οικοδόμηση ισότιμων και άρα ειρηνικών κοινωνικών σχέσεων.
Παράλληλα, οι συντηρητικές λογικές χρησιμοποιούν διάφορες μεθόδους για την εξασφάλιση της κυριαρχίας τους, από την προπαγάνδα και τον εγκλωβισμό στην παραπλανητική και αποχαυνωτική δύναμη της εικόνας, ως τον εκφοβισμό και την απαξίωση με κάθε μέσο κάθε διαφορετικής φωνής και πρακτικής.
Τι κι' αν η εσφαλμένη πρόσληψη της πραγματικότητας, ως κάτι που οφείλει να ταιριάξει στην ήδη διαμορφωθείσα και επικρατούσα συντηρητική νοοτροπία μας, είναι εντελώς παράλογη; Τι κι αν η πραγματικότητα φωνάζει σε κάθε ευκαιρία και με κάθε τρόπο ότι όσοι νομίζουν πως βολεύονται στην "ασφάλειά" τους αποτελούν τα μόνιμα θύματα των διάφορων ολιγαρχιών; Τι κι' αν όσοι νομίζουν πως μπορούν να αναβαθμίσουν την κατάστασή τους επιδιώκοντας το στενό ατομικό τους συμφέρον χωρίς καμία γνήσια μέριμνα για το σύνολο στο οποίο ανήκουν, αποτελούν τους χρήσιμους ηλίθιους τους οποίους εκμεταλλεύονται οι επικρατούσες ελίτ για τη διαιώνισή τους; Τι κι' αν όσοι παραιτούνται από την αξίωση οποιασδήποτε ουσιαστικής αλλαγής είναι οι πιο πιστοί φύλακες της σταθερότητας μιας παράδοσης που δεν θα ωφελήσει ποτέ τους ίδιους; Τι κι' αν όσοι προτάσσουν φανατικά την ιδεολογική καθαρότητα καταλήγουν να παρέχουν το πιο πειστικό άλλοθι στη νομιμοποίηση του κυρίαρχου συστήματος; Η μεγάλη παρανόηση συνεχίζεται απαράλλακτη: προσπαθούμε εναγωνίως να προσαρμόσουμε την πραγματικότητα στη νοοτροπία μας, με βάση τον προκαθορισμένο τρόπο που σκεφτόμαστε, αγνοώντας επιδεικτικά τα διαχρονικά και ξεκάθαρα μηνύματά της αλλά και την αδυναμία μας να την αλλάξουμε.
Καθίσταται λοιπόν προφανές ότι δεν υπάρχει καμία "ηγεμονία" των προοδευτικών ιδεών. Οι προοδευτικές ιδέες κατορθώνουν σπάνια, με εξαιρετική δυσκολία και δυσβάστακτο κόστος, να εμπνεύσουν την πραγματοποίηση μικρών ρωγμών στα συντηρητικά κατεστημένα και την προώθηση επιμέρους αλλαγών.
Τι κι' αν η εσφαλμένη πρόσληψη της πραγματικότητας, ως κάτι που οφείλει να ταιριάξει στην ήδη διαμορφωθείσα και επικρατούσα συντηρητική νοοτροπία μας, είναι εντελώς παράλογη; Τι κι αν η πραγματικότητα φωνάζει σε κάθε ευκαιρία και με κάθε τρόπο ότι όσοι νομίζουν πως βολεύονται στην "ασφάλειά" τους αποτελούν τα μόνιμα θύματα των διάφορων ολιγαρχιών; Τι κι' αν όσοι νομίζουν πως μπορούν να αναβαθμίσουν την κατάστασή τους επιδιώκοντας το στενό ατομικό τους συμφέρον χωρίς καμία γνήσια μέριμνα για το σύνολο στο οποίο ανήκουν, αποτελούν τους χρήσιμους ηλίθιους τους οποίους εκμεταλλεύονται οι επικρατούσες ελίτ για τη διαιώνισή τους; Τι κι' αν όσοι παραιτούνται από την αξίωση οποιασδήποτε ουσιαστικής αλλαγής είναι οι πιο πιστοί φύλακες της σταθερότητας μιας παράδοσης που δεν θα ωφελήσει ποτέ τους ίδιους; Τι κι' αν όσοι προτάσσουν φανατικά την ιδεολογική καθαρότητα καταλήγουν να παρέχουν το πιο πειστικό άλλοθι στη νομιμοποίηση του κυρίαρχου συστήματος; Η μεγάλη παρανόηση συνεχίζεται απαράλλακτη: προσπαθούμε εναγωνίως να προσαρμόσουμε την πραγματικότητα στη νοοτροπία μας, με βάση τον προκαθορισμένο τρόπο που σκεφτόμαστε, αγνοώντας επιδεικτικά τα διαχρονικά και ξεκάθαρα μηνύματά της αλλά και την αδυναμία μας να την αλλάξουμε.
Καθίσταται λοιπόν προφανές ότι δεν υπάρχει καμία "ηγεμονία" των προοδευτικών ιδεών. Οι προοδευτικές ιδέες κατορθώνουν σπάνια, με εξαιρετική δυσκολία και δυσβάστακτο κόστος, να εμπνεύσουν την πραγματοποίηση μικρών ρωγμών στα συντηρητικά κατεστημένα και την προώθηση επιμέρους αλλαγών.
Ο συντηρητισμός συνεπώς θα συνεχίζει να θριαμβεύει, όσο εμείς θα συνεχίζουμε να ερμηνεύουμε την πραγματικότητα υπό το πρίσμα της νοοτροπίας μας. Μόνο αν εκδηλωθεί η αναγκαία αντιληπτική υπέρβαση, αν δηλαδή επιλέξουμε να προσαρμόσουμε τη νοοτροπία μας στην πραγματικότητα και στις κατευθύνσεις που παρέχει αφειδώς, τότε θα ανοίξει ο δρόμος για την ανατροπή των παγιωμένων συσχετισμών και των παραδοσιακών δομών που διαιωνίζουν την αδικία, την ανισότητα και την καταδυνάστευση σε βάρος των πολλών.
Αυτά διαβάζοντας, θυμήθηκα πάλι την ρήση του Einstein: "No problem can be solved in the same level of consciousness that created it". Κανένα πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί στο ίδιο επίπεδο της συνείδησης που το δημιούργησε. Αλλάζουν έτσι εύκολα επίπεδο συνείδησης οι άνθρωποι; Όχι βέβαια! "Θέλει αρεττή και τόλμη η ελευθερία", αν καταφύγουμε στον Κάλβο. Ή στον Ελύτη: "Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή". Φτάνει γι΄αυτό μια ζωή; Σαφώς όχι. Και ούτε ένας αιώνας - ίσως... Έτσι έχει δείξει η ιστορία. Και ο ήλιος ναι, μπορεί να γυρίσει. Το ζήτημα είναι για πόσο θα μάς αντέχει ακόμα αυτή η γή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου