Ο ρόλος της εμμηνόπαυσης στην μητριαρχική κοινωνία της όρκας (βίντεο)

Μια πολύ συχνή ερώτηση που δέχονται οι κτηνίατροι από κηδεμόνες που έχουν θηλυκά σκυλιά είναι το αν το ζώο τους, με την πάροδο της ηλικίας, θα σταματήσει να έχει "περίοδο". Η απάντηση είναι ΟΧΙ. Τα σκυλιά δεν μπαίνουν ποτέ στην "εμμηνόπαυση". Σε αντίθεση με τον άνθρωπο, στα περισσότερα θηλαστικά η διάρκεια της ζωής ταυτίζεται με την διάρκεια της αναπαραγωγικής δυνατότητας. Που σημαίνει ότι, όσο ζουν, έχουν την δυνατότητα να τεκνοποιήσουν ή, με άλλα λόγια, ότι το τέλος της αναπαραγωγικής δυνατότητας συμπίπτει με το τέλος της ζωής. Το ίδιο ισχύει και για τις γάτες.

Ο άνθρωπος όμως δεν είναι η μόνη εξαίρεση σ' αυτόν τον κανόνα. Στο ζωικό βασίλειο, έχουν βρεθεί και άλλα είδη των οποίων η ζωή παρατείνεται πέρα από την ηλικία αναπαραγωγής, και το φαινόμενο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε είδη που ζουν σε ομάδες με στενούς οικογενειακούς δεσμούς. Τέσσερα από αυτά ανήκουν στα θαλάσσια θηλαστικά και ειδικότερα στα κητώδη. Πρόκειται για τέσσερα οδοντοκήτη (όχι φάλαινες) και συγκεκριμένα για την όρκα [1, 2, 3], την μπελούγκα [1, 2], το μαυροδέλφινο με κοντό ραχιαίο πτερύγιο (Short finned pilot whale), και το παράξενο και αλλόκοτο narwhal (facts and photos ). Φαίνεται ότι ο λόγος για τον οποίον τα είδη αυτά έχουν το προνόμιο της μακροβιότητας, έχει σχέση με την εξέλιξη που επιτρέπει στα μέλη μιας ομάδας να είναι χρήσιμα ακόμα κι' όταν έχουν πλέον σταματήσει να είναι γόνιμα. Το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής μετά την εμμηνόπαυση έχει παρατηρηθεί στις όρκες. Στην φύση, οι θηλυκές όρκες ωριμάζουν γύρω στα 15 τους χρόνια και γεννούν ένα μικρό κάθε πέντε περίπου χρόνια (κατά μέσο όρο πέντε μικρά σε ολόκληρη την ζωή τους). Σταματούν να τεκνοποιούν σε ηλικία μεταξύ 30 και 40 ετών, μπορούν όμως να ζήσουν μέχρι τα 80 - 90.

Η όρκα είναι ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της οικογένειας των δελφινιών. Εδώ και περισσότερα από τριάντα χρόνια, ο ο καθηγητής Συμπεριφοράς των Ζώων του Πανεπιστημίου Exeter, Dr Darren Croft [exeter.ac.uk/research/centres/crab/] και οι συνεργάτες του μελετούν τις όρκες (Orcinus orca) που ζουν έξω από τις ακτές της Βόρειας Αμερικής, έχοντας ήδη συλλέξει δεδομένα από 600 όρκες. Η έρευνα εξετάζει τους κοινωνικούς παράγοντες που διαμορφώνουν την γονιμότητα και την επιβίωση σε δύο πληθυσμιακές ομάδες του είδους αυτού. 

Η κοινωνική συγκρότηση του είδους είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, με δομή μητριαρχική. Το κάθε κοπάδι (pod) αποτελείται συνήθως από το κυρίαρχο θηλυκό και τους απογόνους του (κόρες, εγγόνια και γιούς), που συνδέονται με στενούς οικογενειακούς δεσμούς και παραμένουν μαζί σε ολόκληρη τη ζωή τους, αν και ζευγαρώνουν με άτομα από άλλες ομάδες. Κόρες και γιοί παραμένουν για πάντα κοντά στην μητέρα τους. Οι κόρες ζευγαρώνουν με αρσενικά διαφορετικών ομάδων, και επιστρέφουν στην μητρογονική τους οικογένεια για να γεννήσουν και να μεγαλώσουν τα μωρά τους. Οι γιοί ζευγαρώνουν με θηλυκά επίσης διαφορετικών ομάδων και επιστρέφουν και αυτοί στην μητρογονική τους οικογένεια. Έτσι, μια κόρη σε ηλικία αναπαραγωγής προσθέτει τους απογόνους της στην αρχική ομάδα, ενώ ένας γιός αναθέτει την ανατροφή των απογόνων του στην μητριαρχική ομάδα της θηλυκιάς με την οποία ζευγάρωσε. 

Σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει στα περισσότερα είδη ζώων, όπου τα άτομα ανεξαρτητοποιούνται από τους γονείς τους μετά την ενηλικίωση, οι μητέρες όρκες εξακολουθούν να φροντίζουν τους ενήλικους γιους τους για πάντα. Και, παρά το μεγάλο τους μέγεθος, την δύναμη και τη φήμη τους, τα κορυφαία αρπακτικά του ωκεανού, οι αρσενικές όρκες, είναι τα μεγαλύτερα μαμόθρεφτα του ζωικού βασιλείου. Έχει παρατηρηθεί ότι οι μητέρες είναι ιδιαίτερα προστατευτικές προς του γιούς. Και έχει υπολογιστεί με μαθηματικά μοντέλα ότι, αν μια μητέρα πεθάνει, η πιθανότητα να πεθάνει και ο κάθε ενήλικος γιός της κατά τον αμέσως επόμενο χρόνο αυξάνεται κατά οκτώ φορές (γιατί έχει "κακομάθει" να είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένος από την μητέρα του), ενώ αντιθέτως η πιθανότητα θανάτου της κάθε ενήλικης κόρης της δεν αυξάνεται τόσο σημαντικά. Φαίνεται ότι η προστατευτική συμπεριφορά προς τους γιούς εξυπηρετεί μια οικονομία επιβίωσης, σύμφωνα με την οποία είναι πολύ πιο συμφέρον για την ομάδα να μεταδώσει τα γονίδιά της σε μια άλλη ομάδα, χωρίς να αναλάβει το κόστος της διατροφής των απογόνων.

Οι όρκες που ζουν έξω από τις ακτές της Βόρειας Αμερικής τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με σολωμούς. Καθώς οι σολωμοί μεταναστεύουν επιστρέφοντας στα ποτάμια που γεννήθηκαν για να εναποθέσουν τα αυγά τους, οι όρκες τους ακολουθούν. Για να είναι αποδοτικό το κυνήγι, χρειάζεται συγχρονισμός, και τα γηραιότερα θηλυκά διαθέτουν την εμπειρία και την γνώση που χρειάζεται για να οδηγήσουν το κοπάδι στο θήραμα. Τα θηλυκά άτομα που έχουν σταματήσει να αναπαράγονται είναι τα πλέον κατάλληλα για να παίξουν τον ρόλο "συμβούλων" και καθοδηγητών. 

Βλέπουμε λοιπόν ότι τα θηλυκά που βρίσκονται σε εμμηνόπαυση αποδεικνύονται χρήσιμα για την οικογενειακή κοινωνική τους ομάδα με δύο τρόπους: Ως καθοδηγητές, βοηθούν την ομάδα στην εξασφάλιση της τροφής. Σταματώντας να αναπαράγονται, εξακολουθούν, απερίσπαστες, να φροντίζουν τους γιούς που θα μεταφέρουν τα γονίδιά τους σε άλλες ομάδες. Παράλληλα, δίνοντας την σκυτάλη της αναπαραγωγής στις κόρες τους, προστατεύουν την ομάδα από τον υπερπληθυσμό που θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την επάρκεια της τροφής. (ΣτΜ: Σημειωτέον ότι, με μια τέτοια κοινωνική οργάνωση, αποφεύγεται επίσης και η συγγενική αναπαραγωγή - αιμομειξία). 

Στο βίντεο που ακολουθεί, o Dr Croft προσπαθεί να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους οι όρκες έχουν οδηγηθεί σε αυτήν την εξελικτική ιδιαιτερότητα, στα πλαίσια της μητριαρχικής κοινωνικής οργάνωσης του είδους τους. 

 

Orcas are one of only five species known to experience menopause and females can live for many decades after their last calf. The only other mammals reported to exhibit this unusual life history strategy are short-finned pilot whales, belugas, narwhals and humans. The question of why females of any species should stop reproduction before the end of life is a long-standing evolutionary puzzle. Listen to Dr Darren Croft Professor of Animal Behaviour at Exeter University  exploring how and why menopause has evolved in orcas.

 The Evolution of Menopause: Insights From Killer Whales

https://youtu.be/dRRDvZNJ-6g

 

 

Επιλεκτικές αναφορές

• Dr Darren Croft: The Evolution of Prolonged Post-Reproductive Lifespan in a Non-Human Mammal: http://psychology.exeter.ac.uk/research/centres/crab/research/projects/
  

• Why do female orcas live so long after they stop having babies? (15th September 2020): https://uk.whales.org/2020/09/15/why-do-female-orcas-live-so-long-after-they-stop-having-babies/

• Secret social lives of the Southern Residents (June 23, 2021): https://www.wildorca.org/secret-social-lives-of-southern-resident-orcas/ 
  

• Το μεγαλύτερο δελφίνι της θάλασσας

•  wikipedia: Killer whale, Delphinidae, Cetacea, List of cetaceans
  

 

• What can killer whales teach us about the menopause? (11 August 2016): https://www.bbc.com/news/magazine-37025092
  

• Long menopause allows killer whales to care for adult sons (September 13, 2012): https://www.sciencedaily.com/releases/2012/09/120913141415.htm -- https://www.exeter.ac.uk/news/research/title_229397_en.html

• Adult Killer Whales Need Their Mamas, Too (09.14.2012): https://www.wired.com/2012/09/killer-whale-families

• Why do killer whales go through menopause? (September 13, 2012): https://www.nationalgeographic.com/science/article/why-do-killer-whales-go-through-menopause

• ΝΕΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΦΩΤΙΖΕΙ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΟΡΚΑΣ (2012, Facebook): photos -- Οι όρκες ζουν για να φροντίζουν τους "μαμόθρεφτους" γιους τους