Η αιχμαλωσία αλλοιώνει τον εγκέφαλο των μεγαλόσωμων θηλαστικών

 

Άρθρο του Cody Cottier στο Discover Magazine, με τίτλο "How Does Captivity Affect Wild Animals?"  (Aug 7, 2021)

Απόδοση στα Ελληνικά, Κάκη Πριμηκύρη

 

Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, εκτός από τα δισεκατομμύρια παραγωγικά ζώα που ζουν έγκλειστα στις εγκαταστάσεις της εργοστασιακής ή βιομηχανοποιημένης κτηνοτροφίας, περίπου 800.000 άγρια είδη που έχουν αιχμαλωτιστεί ή έχουν γεννηθεί στην αιχμαλωσία διατηρούνται μόνο στους πιστοποιημένους ζωολογικούς κήπους. Η ευζωία  των ζώων αυτών δεν είναι πάντοτε εύκολο να εκτιμηθεί εμπειρικά, οι επιστήμονες όμως προσπαθούν να την ποσοτικοποιήσουν με ορισμένες μετρήσιμες παραμέτρους, όπως το χρόνιο στρες που προκύπτει ως αποτέλεσμα του περιορισμού της κίνησης, της αναγκαστικής επαφής με τους ανθρώπους και διάφορους άλλους παράγοντες. Στην προσπάθεια να εκτιμηθούν με αντικειμενικά κριτήρια οι επιπτώσεις της αιχμαλωσίας στην συμπεριφορά των ζώων, υψηλές συγκεντρώσεις γλυκοκορτικοειδών στο αίμα (που είναι οι κατ' εξοχήν ορμόνες του στρες) συσχετίζονται συχνά με διάφορα συμπτώματα, όπως η τριχόπτωση στις πολικές αρκούδες και η αποτυχία αναπαραγωγής στους ρινόκερους. Οι επιστήμονες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η επίδραση της αιχμαλωσίας εξαρτάται από το είδος του ζώου, και όλα τα τεκμήρια συνηγορούν στο ότι τα μεγαλόσωμα θηλαστικά υποφέρουν ακόμα και κάτω από τις καλύτερες δυνατές συνθήκες.

 

"Το στρες των άγριων ζώων που εξαναγκάζονται να ζουν στην αιχμαλωσία δεν είναι εύκολο να εκτιμηθεί σε απόλυτο βαθμό, ούτε συγκριτικά με τα ζώα που ζουν ελεύθερα στη φύση, καθώς κι' αυτά υποφέρουν επίσης από τους διώκτες τους ή την έλλειψη τροφής", λέει ο βιολόγος του Πανεπιστημίου Tufts, Michael Romero. "Το στρες είναι μια περίπλοκη κατάσταση", λέει ο Romero, "που δεν μπορεί πάντοτε να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Εκείνο όμως που οι ερευνητές είναι πιο εύκολο να προσδιορίσουν είναι οι συνέπειες τις οποίες επιφέρει". Για παράδειγμα, το χρόνια στρες εξασθενεί το ανοσοποιητικό σύστημα, κάτι που οδηγεί πολλά ζώα σε αυξημένη νοσηρότητα. Μια συχνή αιτία που οδηγεί στον θάνατο τους πιγκουίνους είναι οι ευκαιριακές μυκητιακές προσβολές. Περίπου το 40% των αφρικανικών ελεφάντων υποφέρουν από παχυσαρκία, κάτι που αυξάνει την πιθανότητα αρθρίτιδας και καρδιακών νοσημάτων. Ένα άλλο σύμπτωμα του στρες είναι η μείωση της αναπαραγωγικής ικανότητας, εξ αιτίας της οποίας πολλά είδη είναι δύσκολο να αναπαραχθούν σε συνθήκες αιχμαλωσίας. Στους λευκούς ρινόκερους και στα τσιτάχ, για παράδειγμα, η γενετήσια ορμή και η γονιμότητα πέφτουν κατακόρυφα. (Ανάλογο φαινόμενο παρατηρείται και στους ανθρώπους μέσω μιας σειρά ορμονικών διαταραχών στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η μείωση της οκυτοκίνης). 

Ακόμη όμως και όταν η αναπαραγωγή καθίσταται δυνατή, ορισμένα είδη μαστίζονται από υψηλά ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας, ενώ πολλά ζώα που φτάνουν στην ενηλικίωση πεθαίνουν πρόωρα, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές στις όρκες, για τις οποίες το προσδόκιμο ζωής στην φύση ξεπερνά τα 50 χρόνια στα θηλυκά άτομα και τα 30 στα αρσενικά, ενώ στην αιχμαλωσία συνήθως δεν καταφέρνουν να φτάσουν πέρα απ' τα 12. Ακόμα και σε αυτά τα είδη όμως, είναι γεγονός ότι όλα τα άτομα δεν υποφέρουν το ίδιο. Πάντως, κατά γενικό κανόνα, όσο μεγαλύτερο μέγεθος έχουν τα ζώα ενός είδους, τόσο χειρότερη είναι και η προσαρμογή τους στην αιχμαλωσία. Οι ελέφαντες και τα κητώδη αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα κακής προσαρμογής*. 

 

Ο Bob Jacobs, ένας νευροεπιστήμονας στο Colorado College, που μελετά τους εγκεφάλους ελεφάντων, κητωδών και άλλων μεγαλόσωμων θηλαστικών, υποστηρίζει ότι ανάμεσα στον άνθρωπο και τα άλλα ζώα υπάρχει μια εξελικτική συνέχεια, και ότι οι άνθρωποι μοιράζονται σε κάποιο βαθμό ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά με όλα τα υπόλοιπα έμβια όντα. Υπάρχει μια αντιστοιχία ανάμεσα στο πτερύγιο του δελφινιού και του ανθρώπινου χεριού, όπως και ανάμεσα στο πόδι ενός ελέφαντα και το πόδι ενός πρωτεύοντος. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι νευρικές δομές  του ανθρώπινου εγκέφαλου που είναι υπεύθυνες για το  στρες αντιστοιχούν σε ανάλογες δομές στον εγκέφαλο των χιμπατζήδων, των ελεφάντων και των δελφινιών. Έρευνες επί σχεδόν μισό αιώνα έχουν καταδείξει ότι το στερημένο περιβάλλον της αιχμαλωσίας αλλοιώνει τον εγκέφαλο διαφόρων ειδών που διατηρούνται σε αυτό. 

Ακούμε συχνά τους φροντιστές των ζωολογικών κήπων να μιλούν για "εμπλουτισμένο περιβάλλον", το οποίο δεν καλύπτει απλώς τις βασικές υλικές ανάγκες των ζώων, αλλά προσπαθεί να κάνει τον ζωτικό τους χώρο περισσότερο ελκυστικό και να επιτρέψει στα ζώα να εκφράσουν φυσιολογική συμπεριφορά. Ως προς αυτό, πράγματι, οι σημερινοί αμερικανικοί ζωολογικοί κήποι παρουσιάζουν τεράστια βελτίωση σε σύγκριση με το παρελθόν. Οι υπερασπιστές των ζώων όμως υποστηρίζουν ότι, τουλάχιστον για τα μεγαλόσωμα ζώα, ακόμα και μετά τον εμπλουτισμό, το περιβάλλον της αιχμαλωσίας υπολείπεται πάντα ως προς την κάλυψη των αναγκών τους. "Όσο και να προσπαθήσουν οι ζωολογικοί κήποι", λέει ο Jacobs, δεν θα καταφέρουν ποτέ να παρέχουν στα ζώα ένα κατάλληλο περιβάλλον με τα φυσικά ερεθίσματα που διαθέτει το φυσικό". Και η μεγαλύτερη απόδειξη γι' αυτό είναι κάτι που ακόμα και ένας απληροφόρητος επισκέπτης μπορεί να διαπιστώσει: οι στερεοτυπικές συμπεριφορές. Αυτές οι επαναλαμβανόμενες και άσκοπες κινήσεις και ήχοι είναι το σήμα κατατεθέν ενός ζώου που υποφέρει από στρες. Οι ελέφαντες ταλαντεύουν το σώμα τους δεξιά αριστερά, οι όρκες καταστρέφουν τα δόντια τους πάνω στα τσιμεντένια τοιχώματα της δεξαμενής, οι αρκούδες και τα μεγάλα αιλουροειδή βηματίζουν πέρα δώθε κατά μήκος των ορίων της περίφραξής τους. Σύμφωνα με μια έρευνα, το 80% από τις καμηλοπαρδάλεις των ζωολογικών κήπων εμφανίζουν τουλάχιστον μια στερεοτυπική συμπεριφορά. "Το στρες μπορεί να είναι δύσκολο να μετρηθεί, όχι όμως και οι στερεοτυπίες", λέει ο Jacobs. 

 

Οι υποστηρικτές των ζωολογικών κήπων σπεύδουν να επισημάνουν ότι οι ζωολογικοί κήποι προσφέρουν περιβαλλοντική εκπαίδευση και κατά καιρούς επανεισάγουν στο φυσικό τους περιβάλλον είδη που απειλούνται με εξαφάνιση, οι επικριτές όμως το αμφισβητούν και αυτό. Σε περίπτωση που οι υποστηρικτές έχουν δίκιο, μήπως αξίζει να θυσιαστούν μερικά ζώα για έναν καλό περιβαλλοντικό σκοπό; "Όχι, διότι τα περισσότερα μεγαλόσωμα ζώα δεν ευδοκιμούν στην αιχμαλωσία, και υπάρχουν πολύ ισχυρές αποδείξεις γι' αυτό", λέει ο Jacobs. Στο βιβλίο της, με τίτλο Wild Souls: Freedom nd Flourishing in the Non-Human World (Ιανουάριος 2021), η περιβαλλοντική συγγραφέας Emma Marris καταλήγει σε ένα ανάλογο συμπέρασμα: "Σε πολλούς από τους σύγχρονους ζωολογικούς κήπους τα ζώα φροντίζονται καλά, είναι υγιή και φαίνεται ότι πολλά άτομα κάποιων ειδών ζουν ευχαριστημένα, και οι φροντιστές τους δεν είναι τέρατα, δεν είναι κακοί άνθρωποι. Παρ' όλα αυτά, κάποια ζώα που δεν σταματούν να λικνίζουν το κορμί τους, να δαγκώνουν τα κάγκελα και να ξεριζώνουν το τρίχωμά τους, δείχνουν ξεκάθαρα ότι δεν υπάρχει ποιότητα ζωής στην αιχμαλωσία".

*Περισσότερες λεπτομέρειες εδώ: The neural cruelty of captivity: Keeping large mammals in zoos and aquariums damages their brains [at theconversation.com -- Keeping Large Mammals Captive Damages Their Brains at ecowatch.com] από τον Bob Jacobs με συμβολή της Lori Marino