Γιάννης Τούντας: το πιο αποτελεσματικό μέτρο πρόληψης επιδημιών είναι η αλλαγή της σχέσης των ανθρώπων με τα ζώα

Απόσπασμα από το άρθρο του Καθηγητή Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιάννη Τούντα "Άνθρωποι Kαι Ιοί" στο dianeosis.org και cardiologynews.gr και από συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ

Πηγές: 1, 1α, 2

Επιλογή αποσπασμάτων από τα κείμενα, hyperlinks, "bold", επιλογή φωτογραφιών, παραπομπές και σχόλια από Filikaki   

 

Ως λοιμώδη νοσήματα ή λοιμώδεις ασθένειες ορίζονται οι μεταδοτικές ασθένειες που οφείλονται σε ζωντανούς νοσογόνους παράγοντες. Επιδημία είναι μια λοιμώδης ασθένεια που εξαπλώνεται σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού (ανθρώπων, ζώων ή φυτών) μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής. Πανδημία (pandemic) είναι μια επιδημία που εξαπλώνεται ευρύτερα ή και παγκοσμίως. 

Κατά την διάρκεια της ιστορίας, τρομακτικές επιδημίες άλλαξαν την πορεία και τη μοίρα λαών και επηρέασαν τις γεωπολιτικές και οικονομικές πραγματικότητες ολόκληρων εποχών. Ωστόσο, πριν από περίπου 60 χρόνια, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι η εποχή των λοιμωδών νοσημάτων έχει φτάσει, ουσιαστικά, στο τέλος της. Τα αντιβιοτικά φάρμακα και τα εμβόλια εξαφάνισαν από τον κόσμο μας πολύ γνωστές ασθένειες που υπήρχαν από την αρχαιότητα. Σύμφωνα με τις τότε προβλέψεις, όλα τα λοιμώδη νοσήματα θα έπαυαν να αποτελούν υγειονομικό κίνδυνο. Δυστυχώς όμως, αυτές οι προβλέψεις διαψεύστηκαν καθώς, από τη δεκαετία του ’70 και μετά, η ανθρωπότητα βιώνει μια νέα έξαρση λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες - πάνω από 35 στο διάστημα 1975-2010 - με εκατομμύρια θύματα σε όλο τον πλανήτη. Τα αίτια είναι πολλά. Στην εποχή μας, η αστικοποίηση, η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών είναι ένας παράγοντας. Υπάρχει όμως και ένας άλλος παράγοντας, εξίσου σημαντικός, αν όχι σημαντικότερος: οι μεγάλες αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες του ανθρώπινου είδους και οι ραγδαίες αλλαγές στη σχέση των ανθρώπων με τα ζώα. 

Οι ιοί είναι πρωτεϊνικά μόρια γενετικού υλικού (DNA ή RNA), τα οποία πολλαπλασιάζονται μόνον μέσα σε ζωντανά κύτταρα ενός οργανισμού, και δεν αποτελούν ακριβώς ζωντανούς κυτταρικούς οργανισμούς όπως τα βακτήρια, οι μύκητες και τα πρωτόζωα. Η δυνατότητά τους να πολλαπλασιάζονται αποτέλεσε για ορισμένους επιστήμονες κριτήριο προκειμένου να τοποθετήσουν τους ιούς στα όρια του ορισμού των ζωντανών οργανισμών. Οι ιοί ανακαλύφθηκαν πριν από περίπου εκατό τριάντα χρόνια, όμως η καταγωγή και η εξέλιξη τους δεν έχει αποσαφηνιστεί ακόμα. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι μπορεί να προήλθαν από πλασμίδια (κομμάτια DNA που μπορούν να κινούνται μεταξύ των κυττάρων), ενώ οι περισσότεροι θεωρούν ότι οι ιοί εξελίχθηκαν από τα βακτήρια. Όπως και όλοι οι λοιμογόνοι παράγοντες, έτσι και οι ιοί, έχουν ανάγκη από την ύπαρξη "υποδόχων", τα οποία είναι έμψυχα (λ.χ., ένα ζώο) ή άψυχα (λ.χ., το νερό) στοιχεία του περιβάλλοντος, που τους επιτρέπουν να "ζουν" και (δυνητικά) να πολλαπλασιάζονται. Όταν τα υπόδοχα ανήκουν στο ζωικό βασίλειο, ονομάζονται επίσης και "ξενιστές". 

 

Πριν από δέκα χιλιάδες περίπου χρόνια, με την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου, η συλλογή καρπών και το κυνήγι υποχώρησαν για να αναπτυχθεί η γεωργία και η κτηνοτροφία, με την καλλιέργεια των φυτών και την εξημέρωση και εκτροφή των ζώων. Τότε δημιουργήθηκαν και οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί. Τότε ο συνολικός πληθυσμός της Γης ήταν αρκετά μικρότερος από 10 εκατομμύρια, ενώ η ζωή ήταν σύντομη και η θνησιμότητα μεγάλη. Στην αρχή, μικρό μόνο μέρος των θανάτων οφειλόταν σε λοιμώδη νοσήματα. Σταδιακά όμως, με την επέκταση των οικισμών, στους οποίους οι συνθήκες ύδρευσης και αποχέτευσης ήταν υποβαθμισμένες, καθώς και με την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, τα λοιμώδη νοσήματα άρχισαν να αυξάνονται όλο και περισσότερο.

Κατά την δεκαετία του 1960, στον αναπτυγμένο κόσμο, η εποχή των λοιμωδών νοσημάτων θεωρήθηκε ότι είχε παρέλθει. Κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, στην ταχεία μείωση τους  συνέβαλαν αρχικά η θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, και στη συνέχεια τα αντιβιοτικά και πολλά νέα εμβόλια. Η πολιομυελίτιδα και η ευλογιά αποτέλεσαν παρελθόν. Το 1968, ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων είχε κερδηθεί. Το 1975, ο πρύτανης της φημισμένης Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου Γέιλ δήλωσε πως δεν θα προέκυπταν πλέον νέα μεταδοτικά νοσήματα. Όμως, κατά τη δεκαετία του 1970, όλες αυτές οι εκτιμήσεις διαψεύστηκαν και, από τότε μέχρι σήμερα, η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες, κυρίως ιογενούς αιτιολογίας, με εκατομμύρια θύματα σε όλον τον πλανήτη. Από το 1975 έως το 2010, είχαν καταγραφεί περισσότερα από τριάντα νέα νοσήματα, όπως Έμπολα (Ebola), MERS, SARS, και άλλα. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, την οποία οι ιστορικοί της ιατρικής αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών. Τα αίτια σχετίζονται με τον αυξανόμενο συνωστισμό σε ολοένα και μεγαλύτερες πόλεις, με τις συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών λόγω της παγκοσμιοποίησης και των τοπικών πολέμων, καθώς και με σημαντικές αλλαγές στη διατροφή μας και στη σχέση μας με τα ζώα. 

Σύμφωνα με τον Αμερικανό γιατρό Μάικλ Γκρέγκερ, τέως διευθυντή της Υπηρεσίας Δημόσιας Υγείας και Κτηνοτροφίας των Ηνωμένων Πολιτειών, σχεδόν όλες οι αναδυόμενες επιδημίες προέρχονται από τα ζώα, κυρίως εξαιτίας της ριζικής αλλαγής του τρόπου ζωής τους. Τα ζώα υπήρξαν πηγή λοιμώξεων για τον άνθρωπο από τότε που εξημερώθηκαν. Ο Γκρέγκερ υποστηρίζει ότι, όταν εξημερώθηκαν οι αγελάδες και τα πρόβατα, εξημερώθηκε και ο ιός Riderpest, ο οποίος μετατράπηκε στον ιό της ανθρώπινης ιλαράς, με διακόσια εκατομμύρια θύματα τα τελευταία εκατό πενήντα χρόνια. Υποστηρίζει επίσης ότι ευλογιά προήλθε από την πανώλη της καμήλας, ο κοκίτης από τα εξημερωμένα γουρούνια, ο τυφοειδής πυρετός από τα εξημερωμένα κοτόπουλα, η λέπρα από τον νεροβούβαλο, το κοινό κρυολόγημα από τα άλογα, η γρίπη από τις εξημερωμένες πάπιες. Πιο πρόσφατα, ο ιός του AIDS, με τα εκατομμύρια των νεκρών, πιθανότατα εμφανίστηκε όταν οι άνθρωποι μπήκαν βαθιά στη ζούγκλα, σφάζοντας χιμπατζήδες για το κρέας τους. Στην συνέχεια, πήραμε χορτοφάγα ζώα, όπως αγελάδες και πρόβατα, και τα μετατρέψαμε σε κρεατοφάγα, ταΐζοντάς τα κοπριά και αίμα από τα σφαγεία. Έπειτα ταΐσαμε ανθρώπους με άρρωστα ζώα και αποκτήσαμε τη νόσο των τρελών αγελάδων.

Ο άνθρωπος κυνηγούσε άγρια ζώα εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, αλλά ποτέ όπως σήμερα. Με τη ζήτηση για κρέας άγριων ζώων να ξεπερνά τις τοπικές προμήθειες, οι χώρες έχουν δημιουργήσει μονάδες παραγωγής από αιχμάλωτα άγρια ζώα, τα οποία στριμώχνουν σε μικρά κλουβιά και τα λαθρεμπορεύονται σε όλον τον κόσμο. Το εντατικό εμπόριο κρέατος από άγρια ζώα ξεκίνησε στις αγορές ζωντανών ζώων της Ασίας και ειδικότερα μιας νότιας επαρχίας της Κίνας, κοντά στο Χονγκ Κονγκ, όπου πρωτοεμφανίστηκε πριν από λίγα χρόνια η γρίπη των πτηνών*. Σε αυτές τις αγορές ζωντανών ζώων, ομάδα ιών υπεύθυνων για το κοινό κρυολόγημα μετατράπηκε στον θανατηφόρο SARS, o οποίος διαδόθηκε στη συνέχεια σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization, WHO), η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO) και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων (World Organisation for Animal Health, OIE), σε κοινή τους διακήρυξη, πριν από λίγα χρόνια, είχαν εντοπίσει τέσσερεις** βασικές αιτίες για την ανάδυση και διάδοση των νέων επιδημιών: το εμπόριο των εξωτικών ειδών***, τη βρώση άγριων ζώων, τις συνθήκες εκτροφής των ζώων, και κυρίως την αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως. Σε ό,τι αφορά τις συνθήκες εκτροφής, περισσότερες από τις μισές κότες**** παραγωγής αβγών στον κόσμο ζούν στοιβαγμένες, τόσο που μπορεί σε μια μόνο φάρμα εκτροφής να διατηρούνται ακόμη και 1 εκατομμύριο κότες. Οι εξελικτικοί βιολόγοι πιστεύουν πως ο συνωστισμός αυτός ευθύνεται για την εμφάνιση, μέσω των μεταλλάξεων, των υπερ-λοιμωδών επιθετικών ορότυπων, όπως ο τύπος Η5Ν1 του ιού της γρίπης, ο οποίος εμφανίστηκε το 1996 στην Κίνα και προκάλεσε, το 2009, την πανδημία της γρίπης των πτηνών. 

Η γρίπη των πτηνών υπάρχει εδώ και εκατομμύρια χρόνια ως εντερικός ιός υδρόβιων πτηνών, όπως οι πάπιες, για τις οποίες είναι αβλαβής και μεταδίδεται μέσω του νερού. Όταν όμως στοιβάζεις μολυσμένες πάπιες σε μια αγορά μαζί με άλλα μη υδρόβια πτηνά, τότε ο ιός, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιεί εκατομμύρια μεταλλάξεις, μπαίνει σε νέους ξενιστές και, προκειμένου να επιβιώσει, μεταλλάσσεται και βρίσκει νέα όργανα, όπως το αναπνευστικό σύστημα, προκειμένου να μεταδοθεί και να πολλαπλασιαστεί. Το ίδιο ισχύει και για περισσότερα από τα μισά γουρούνια του πλανήτη που είναι εξίσου συνωστισμένα με τα πτηνά, σε αντίστοιχες εντατικοποιημένες εγκαταστάσεις. Τα εντατικά συστήματα εκτροφής των τελευταίων δεκαετιών είναι η πιο έντονη αλλαγή στη σχέση ανθρώπων και ζώων εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια. Όπως προέβλεψε ο Δρ. Γκρέγκερ, σε "προφητική" ομιλία του, το 2008, εάν δεν τροποποιηθεί άμεσα η σχέση των σημερινών ανθρώπων με τα ζώα, η ανθρωπότητα θα βρεθεί σύντομα αντιμέτωπη με επικίνδυνες ιογενείς πανδημίες.  Όμως, από τότε, η σχέση αυτή δεν άλλαξε και η "προφητεία", δυστυχώς, επαληθεύτηκε. 

 

"Το πιο αποτελεσματικό μέτρο πρόληψης ανάλογων επιδημιών στο μέλλον είναι η αλλαγή στη σχέση των ανθρώπων με τα ζώα. Ο 21ος αιώνας έχει ήδη χαρακτηριστεί ως ο αιώνας των νέων αναδυόμενων επιδημιών. Η ανάδυση νέων επιδημιών μετά το 1975, με εκατομμύρια θύματα σε όλο τον κόσμο, οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως, στο εμπόριο εξωτικών ειδών, στη βρώση άγριων ζώων και κυρίως στις συνθήκες εκτροφής των ζώων. Τα εντατικά συστήματα εκτροφής των τελευταίων δεκαετιών είναι η πιο έντονη αλλαγή στη σχέση ανθρώπων και ζώων εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια. Εάν δεν αλλάξει η σχέση αυτή, η ανθρωπότητα δεν πρόκειται να απαλλαγεί εύκολα από τη μάστιγα των επιδημιών", δηλώνει ο καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιάννης Τούντας, και σε συνέντευξη στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, στις 3 Μαΐου 2020. 

 

                                                                                                                                                                       

 

Παραπομπές και σχόλια

 

1.-*Ο κάθε ιός δεν είναι ένας στατικός αντίπαλος, καθώς έχει την ικανότητα να μεταλλάσσεται, δηλαδή να διαφοροποιείται και να εξελίσσεται, βρίσκοντας συνεχώς νέους τρόπους μετάδοσης άρα και επιβίωσης. Έτσι, η επιβίωση μιας τόσο εξαρτημένης οντότητας που βρίσκεται στο όριο της μη ζωής με την ζωή, εξασφαλίζεται βρίσκοντας συνεχώς νέους τρόπους διάδοσης. Ζωονόσοι - Zoonoses ή zoonotic diseases (cdc) - και όχι "ζωονοσογόνες ασθένειες", όπως λανθασμένα αναφέρεται σε πολλές μεταφράσεις που γίνονται χωρίς επιστημονική επιμέλεια - ονομάζονται οι ασθένειες που μεταδίδονται από τα ζώα στους ανθρώπους. Στην περίπτωση των ζωονόσων που οφείλονται σε ιό, δύο είναι οι κρίσιμες διαφοροποιήσεις: η πρώτη είναι η μετάλλαξη του ιού σε μια μορφή ικανή να σπάσει το φράγμα των ειδών (άρα να μεταπηδήσει από το ζώο στον άνθρωπο), και η δεύτερη να αποκτήσει την ικανότητα μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αυτό ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της λεγόμενης "ισπανικής γρίπης" που εκδηλώθηκε το 1918 και προκάλεσε τον θάνατο περισσότερων ανθρώπων από όσους ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος. 

Η Ισπανική Γρίπη ξεκίνησε πιθανότατα από την Άπω Ανατολή, ονομάστηκε όμως έτσι επειδή οι πρώτες αναφορές προήλθαν από τον Τύπο της Ισπανίας, η οποία δεν συμμετείχε στον πόλεμο και δεν πιεζόταν από την λογοκρισία. Σχετική έρευνα (sciencemag.org), που έγινε από Αμερικανούς και Βρετανούς ερευνητές σε πτώματα θαμμένα στο παγωμένο έδαφος της Αλάσκας, έδειξε πως ο ιός διέθετε γονίδια τόσο από στελέχη που μπορούν να προσβάλλουν τους ανθρώπους, όσο και από στελέχη που μπορούν να προσβάλλουν τα πτηνά. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι μια μικρή μετάλλαξη του ιού επέτρεψε στις πρωτεΐνες της επιφάνειάς του (που χρησιμεύουν για την προσκόλλησή του στα κύτταρα) να αναγνωρίζουν και τους αντίστοιχους ανθρώπινους υποδοχείς. Έτσι ο ιός μεταπήδησε από τα πτηνά στον άνθρωπο και, στην συνέχεια, άρχισε να μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων. Το αποτέλεσμα ήταν να προσβληθούν ένα δισεκατομμύριο άτομα (το μισό του τότε παγκόσμιου πληθυσμού), καθιστώντας την Ισπανική Γρίπη την πλέον θανατηφόρο ασθένεια όλων των εποχών. Αυτό αποδεικνύει ότι η Ισπανική Γρίπη ήταν μια ζωονόσος που αναδύθηκε μετά από διαφοροποίηση (μετάλλαξη) της γρίπης των πτηνών. Κατά την μετάλλαξη αυτή, αρχικά τα στελέχη των πτηνών υπερπήδησαν το φράγμα των ειδών και μεταδόθηκαν από τα πτηνά στους ανθρώπους και, στην συνέχεια, απέκτησαν και την ικανότητα της μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο. Τα γουρούνια μπορούν να παίξουν πολύ κρίσιμο ρόλο στην διασπορά της γρίπης, διότι μπορούν να προσβληθούν τόσο από τον ανθρώπινο τύπο, όσο και από τον τύπο των πτηνών, κάτι που επιτρέπει την δημιουργία ενός νέου στελέχους (μέσω της ανταλλαγής γονιδιών μεταξύ του ιού που προσβάλλει τους ανθρώπους και εκείνου που προσβάλλει τα πτηνά), για το οποίο το ανοσοποιητικό άτομο των περισσοτέρων ανθρώπων δεν διαθέτει καμία απολύτως προστασία. 

Οι εγκαταστάσεις της εντατικοποιημένης κτηνοτροφίας προσφέρουν τις ιδανικές συνθήκες για τις διαφοροποιήσεις των ιών (συνωστισμός, ομοιομορφία πληθυσμού, ανοσοκαταστολή λόγω στρες). Η δε ταυτόχρονη μόλυνση ενός ατόμου με ιούς δύο διαφορετικών ειδών ταυτοχρόνως (π.χ ένα στέλεχος που προσβάλλει ανθρώπους και ένα άλλο που προσβάλλει πτηνά) μπορεί να οδηγήσει σε νέους υβριδικούς τύπους ιδιαίτερα επικίνδυνους. Στην περίπτωση της γρίπης των πτηνών, η μεγαλύτερη ανησυχία των εμπειρογνωμόνων διεθνώς είναι το ενδεχόμενο ο ιός αυτός να μπορέσει, λόγω μετάλλαξης, να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο. Εάν μάλιστα συνδυαστεί με τον ιό της γρίπης των ανθρώπων και δημιουργήσει ένα νέο υβριδικό τύπο, τότε θα καταφέρει να διαδοθεί με μεγάλη ταχύτητα (κίνδυνος νέας πανδημίας). 

 

2.-**Στις 6 Ιουλίου 2020, Παγκόσμια Ημέρα Ζωονόσων (video), το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Environment Programme - UNEP) και το Παγκόσμιο Ινστιτούτο Ερευνών για την Κτηνοτροφία (International Livestock Research Institute - ILRI) αναγνώρισαν από κοινού, στην έκθεση "Preventing the Next Pandemic: Zoonotic diseases and how to break the chain of transmission", επτά βασικές αιτίες για την ανάδυση και διάδοση των ζωονόσων: την αυξανόμενη ζήτηση για ζωικές πρωτεΐνες, την αστικοποίηση, την εντατική και μη βιώσιμη γεωργία, την εκμετάλλευση της άγριας ζωής, τα αυξημένα ταξίδια και μεταφορές, τις αλλαγές στον εφοδιασμό τροφίμων και την κλιματική αλλαγή (theguardian.com, tvxs.gr). 

 

3.-***Για το εμπόριο της άγριας ζωής και τον ρόλο της καταστροφής των βιοτόπων στην εμφάνιση των επιδημιών, δείτε πρόσφατη έρευνα του WWF (Απρίλιος 2020), με τίτλο "Η απώλεια της φύσης και η έξαρση των πανδημιών", (εδώ: https://www.wwf.gr/news/2373-i-apoleia-tis-fysis-kai-i-eksarsi-ton-pandimion). Όπως επισημαίνει και αυτή η έρευνα, είναι λάθος να ρίχνουμε στα ζώα ή και στους μικροοργανισμούς αυτούς καθεαυτούς την ευθύνη της νοσηρότητας των ανθρώπων. Οι μικροοργανισμοί υπάρχουν στην γη εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια και, στην πλειονότητά τους είναι όχι μόνον αβλαβείς αλλά και απαραίτητοι για την ισορροπία των οικοσυστημάτων. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες (διείσδυση των ανθρώπων στα οικοσυστήματα και καταστροφή τους, απόσπαση και εμπορική διακίνηση ζώων, εκτροφή) είναι αυτές που ευθύνονται τόσο για μετάδοση μικροοργανισμών που εκδηλώνουν παθογόνο δράση στον άνθρωπο όσο και για την εμφάνιση νέων ζωονόσων. Όπως πολύ εύστοχα διατυπώνεται σε άρθρο της εφημερίδας των Συντακτών με τίτλο "Θανατηφόροι ιοί, αντίδωρα της λεηλασίας της φύσης" (που αναδημοσιεύτηκε και στο ιστολόγιο intonature.gr), ο σημερινός πολιτισμός παίζει με την φωτιά. Το γράφημα το βρήκα εδώ και εδώ.

 

4.-****Κράτησα την αναφορά για τις "περισσότερες από τις μισές κότες" έτσι όπως την βρήκα στο άρθρο, πολύ φοβάμαι όμως πως η πραγματικότητα είναι πολύ χειρότερη, καθώς διαβάζω ότι, στις Η.Π.Α σήμερα, το 99% των πουλερικών (αυγοπαραγωγής ΚΑΙ κρεοπαραγωγής) και χοίρων, και το 70% των βοοειδών εκτρέφονται σε εγκαταστάσεις εντατικοποιημένης κτηνοτροφίας. Στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο, τα ποσοστά μπορεί να είναι κατά τι χαμηλότερα, οπωσδήποτε όμως ξεπερνούν κατά πολύ το 50%. Φοβάμαι επίσης ότι, όσο περνούν τα χρόνια και η ζήτηση για ζωικά προϊόντα αυξάνεται, τα πράγματα γίνονται ολοένα και χειρότερα. Θυμήθηκα τώρα ένα πολύ καλό (και πολύ σοκαριστικό για την εποχή του) ρεπορτάζ του Στέλιου Κούλογλου, που είχα δει πριν από αρκετά χρόνια και είχε τίτλο "Αυτοκτονώντας με το πιρούνι μας", όπου, μεταξύ άλλων, ο Αμερικανός πρώην αγελαδοτρόφος Χάουαρντ Λίμαν, (Howard Lyman, γνωστός και ως "Mad Cowboy") διηγείται την δική του οικογειακή και προσωπική ιστορία (ημερομηνία προβολής 10-05-2004). Με μία πρόχειρη αναζήτηση, είδα πως υπάρχει ακόμα στο διαδίκτυο, και το ξαναβρήκα εδώ και εδώ. Για τους ανυποψίαστους (που επίσης φοβάμαι ότι υπάρχουν ακόμα) είναι, νομίζω, μια καλή αφετηρία αμφισβήτησης της "κανονικότητας" που όχι μόνον επιτρέπει αλλά υπαγορεύει και επιβάλλει (μέσω της παραπλανητικής διαφήμισης και της εσκεμμένης απόκρυψης των πραγματικών συνθηκών κάτω από τις οποίες εκτρέφονται τα ζώα) τις διατροφικές συνήθειες των τελευταίων δεκαετιών. 

Filikaki 

Κοινοποιήθηκε εδώ και εδώ. 

 

 Hyperlinks 

• "Άνθρωποι Kαι Ιοί", του Γιάννη Τούντα https://www.dianeosis.org/2020/05/anthropoi-kai-ioi/ -- https://cardiologynews.gr/2020/05/23/anthropi-ke-ii/
  

• Συνέντευξη του Γιάννη Τούντα στο ΑΠΕ-ΜΠΕ https://www.amna.gr/health/article/454427/G-Tountas-Duskolies-kai-polumetopes-maches-tin-epomeni-mera-me-ton-SARS-CoV-2--alla-kai-aisiodoxa-minumata 

• Πανδημία από Βικιπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1
  

• Bulletin of the World Health Organization: The classical definition of a pandemic is not elusive https://www.who.int/bulletin/volumes/89/7/11-088815/en/

• Νεολιθική περίοδος από Βικιπαίδεια -- Κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής παρουσιάζεται μια σημαντική αλλαγή στη σχέση των ανθρώπων με τα ζώα και τα φυτά. Η διατροφή βασίζεται όλο και περισσότερο σε ζώα και φυτά των οποίων την ανάπτυξη ελέγχουν οι άνθρωποι (μέσω σταβλισμού των κοπαδιών και καλλιέργειας της γης). Ο έλεγχος αυτός είχε επίπτωση και στη φυσιολογία των ζώων και των φυτών, κάτι στο οποίο βασίζονται οι αρχαιολόγοι για να αναγνωρίσουν ποια είδη ήταν άγρια και ποια εξημερωμένα.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%82

• Ασθένεια ιού Έμπολα από Βικιπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%83%CE%B8%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CE%B1_%CE%B9%CE%BF%CF%8D_%CE%88%CE%BC%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B1

• Ebola Virus Disease (EVD) https://www.cdc.gov/vhf/ebola/index.html

• Middle East Respiratory Syndrome (MERS) https://www.cdc.gov/coronavirus/mers/index.html

• Severe acute respiratory syndrome (SARS) https://www.cdc.gov/sars/index.html

• Severe acute respiratory syndrome from Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Severe_acute_respiratory_syndrome

• Μάικλ Γκρέγκερ (διάλεξη) https://filikaki-blog.blogspot.com/2020/07/blog-post_15.html -- https://youtu.be/sLAH2juoh3c

• Νόσος των Τρελών Αγελάδων από Βικιπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CF%8C%CF%83%CE%BF%CF%82_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%A4%CF%81%CE%B5%CE%BB%CF%8E%CE%BD_%CE%91%CE%B3%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CF%89%CE%BD

• Αγορές ζωντανών ζώων της Ασίας https://filikaki-blog.blogspot.com/2020/04/blog-post_27.html

• Γρίπη των πτηνών από Βικιπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CF%81%CE%AF%CF%80%CE%B7_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CF%80%CF%84%CE%B7%CE%BD%CF%8E%CE%BD

• Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization, WHO) https://www.who.int/

• Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO) http://www.fao.org/home/en/

• Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων (World Organisation for Animal Health, OIE) https://www.oie.int/

• Ιός από Βικιπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%8C%CF%82

• Ζωονόσος από Βικιλεξικό https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%B6%CF%89%CE%BF%CE%BD%CF%8C%CF%83%CE%BF%CF%82

• Zoonosis (plural zoonoses) from Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Zoonosis

• Ζoonotic diseases meaning https://www.google.gr/search?sxsrf=ALeKk03ydrAgom3wO54KlvOukecCQ0wTWw%3A1598220814786&ei=DupCX8LCL4OYkwWKxbygCA&q=zoonotic+diseases+meaning&oq=zootic+d&gs_lcp=CgZwc3ktYWIQARgAMgcIIxCxAhAnMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKMgQIABAKOggILhCRAhCTAjoFCAAQkQI6CAguEMcBEKMCOgIILjoCCAA6BAgjECc6BAgAEEM6BQguEJECOggILhDHARCvAToHCC4QChCTAjoECC4QClDiwrIBWNDZsgFgsvGyAWgAcAB4AIABrgKIAeILkgEHMC42LjEuMZgBAaABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=psy-ab

• Zoonotic diseases (CDC - One Health) https://www.cdc.gov/onehealth/basics/zoonotic-diseases.html

• Ισπανική γρίπη από Βικιπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B3%CF%81%CE%AF%CF%80%CE%B7

• Έρευνα εξηγεί πώς η φονική γρίπη του 1918 μεταπήδησε από τα πουλιά στον άνθρωπο - Οι επιπτώσεις μιας μετάλλαξης (2004) https://www.in.gr/2004/02/06/tech/ereyna-eksigei-pws-i-foniki-gripi-toy-1918-metapidise-apo-ta-poylia-ston-anthrwpo/

• Blast From Influenza's Past - Members of a research team say they've figured out what made the Spanish flu so deadly (2004) https://www.sciencemag.org/news/2004/02/blast-influenzas-past#

• Η γρίπη των πουλερικών: Γιατί είναι τόσο επικίνδυνη; https://www.medlook.net/%CE%93%CF%81%CE%AF%CF%80%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BA%CF%81%CF%85%CE%BF%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B7%CE%BC%CE%B1/702.html
  

• Επιστήμονες προειδοποιούν για τον κίνδυνο εμφάνισης νέων ζωονόσων https://www.ert.gr/eidiseis/epistimi/evzoia/ygeia/epistimones-proeidopoioyn-gia-ton-kindyno-emfanisis-neon-zoonoson/

• Τι είναι το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών - About UN Environment Programme https://www.unenvironment.org/about-un-environment

• Παγκόσμιο Ινστιτούτο Ερευνών για την Κτηνοτροφία (International Livestock Research Institute - ILRI) https://en.wikipedia.org/wiki/International_Livestock_Research_Institute

• Preventing the next pandemic - Zoonotic diseases and how to break the chain of transmission https://www.unenvironment.org/resources/report/preventing-future-zoonotic-disease-outbreaks-protecting-environment-animals-and

• Οι πραγματικές αιτίες των πανδημιών: Επιστήμονες προειδοποιούν για την εμφάνιση νέων ζωονόσων  https://tvxs.gr/news/kosmos/oi-pragmatikes-aities-ton-pandimion-epistimones-proeidopoioyn-gia-tin-emfanisi-neon-zoon

• Coronavirus: world treating symptoms, not cause of pandemics, says UN. https://www.theguardian.com/world/2020/jul/06/coronavirus-world-treating-symptoms-not-cause-pandemics-un-report
  

• Η απώλεια της φύσης και η έξαρση των πανδημιών https://www.wwf.gr/news/2373-i-apoleia-tis-fysis-kai-i-eksarsi-ton-pandimion

• Θανατηφόροι ιοί, «αντίδωρα» της λεηλασίας της φύσης https://www.efsyn.gr/politiki/239998_thanatiforoi-ioi-antidora-tis-leilasias-tis-fysis -- https://intonature.gr/thanatiforoi-ioi-antidora-tis-leilasias-tis-fysis/

• 99% of U.S. Farmed Animals Live on Factory Farms https://sentientmedia.org/u-s-farmed-animals-live-on-factory-farms/

• Αυτοκτονώντας με το πιρούνι μας https://documentarygr.blogspot.com/2010/10/blog-post_27.html -- https://youtu.be/avDsswrgJ1I -- https://youtu.be/07rzdk8NDmg

• Howard Lyman https://en.wikipedia.org/wiki/Howard_Lyman

• Mad Cowboy: Plain Truth from the Cattle Rancher Who Won't Eat Meat https://www.amazon.com/Mad-Cowboy-Plain-Cattle-Rancher/dp/0684854465