Τα παλιά χρόνια, όταν ο κόσμος ήταν μικρότερος και απλούστερος και οι ανθρώπινες συναλλαγές γίνονταν πρόσωπο με πρόσωπο, η ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών άφηνε στους εμπλεκόμενους πολύ πιο ξεκάθαρα και συγκεκριμένα περιθώρια επιλογών, με βάση την διαθεσιμότητα, τις ανάγκες και τα κριτήρια αξιολόγησης του καθενός. Η παροιμία "Εγώ στραβώνω και πουλώ, κι' εσύ βλέπε κι' αγόραζε" θα μπορούσε να πει κανείς ότι συνοψίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε αργότερα η επιστήμη του μεταγενέστερου Μάρκετινγκ (Marketing) και της Διαφήμισης (Advertising).
Στην εποχή της υψηλής τεχνολογίας (High tech), η οποία αναπτύχθηκε με μια ταχύτητα* που συχνά υπερβαίνει τις δυνατότητες της ανθρώπινης κατανόησης και προσαρμογής, όλα έγιναν φαινομενικά πιο εύκολα αλλά στην πραγματικότητα εξαιρετικά περίπλοκα καθώς, από ένα σημείο και πέρα, αλλάζουν και τα μέσα τα οποία χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις για να τα προωθήσουν τα προϊόντα τους. Με την ψηφιοποίηση μάλιστα των περιεχομένων και το Διαδραστικό Διαδίκτυο (Web 2.0) όπου αλληλεπιδρούν άνθρωποι χωρίς εξειδικευμένες γνώσεις σε θέματα δικτύων και υπολογιστούν, δεν θα είναι υπερβολή να θεωρηθεί ότι, η πραγματικότητα δεν ξεπερνάει μόνον τις δυνατότητες κατανόησης ενός μέσου χρήστη, αλλά μερικές φορές ακόμα και τις δυνατότητες της ανθρώπινης φαντασίας. Και, ενώ παλιότερα κάθε πωλητής προσπαθούσε να προσελκύσει τους υποψήφιους αγοραστές του με την πειθώ, οι σημερινές τεχνικές είναι πολύ περισσότερο εξελιγμένες, καθώς στοχεύουν στον έλεγχο του νου και την δημιουργία εξάρτησης.
Ο προσεκτικός σχεδιασμός και η καλά μελετημένη προβολή των προϊόντων, καθώς επίσης και η επιβολή κοινωνικών προτύπων στους καταναλωτές, τις περισσότερες φορές αποδεικνύονται εργαλεία αρκετά αποτελεσματικά, η σύγχρονη επιχειρηματική μεθοδολογία όμως δεν αρκείται μόνον σ' αυτά. Σήμερα, το προσωπικό των μεγάλων εταιριών στελεχώνεται μεταξύ άλλων και από επιστήμονες εξειδικευμένους στην νευροεπιστήμη (neuroscience), την συμπεριφορική ψυχολογία (behavioral psychology), την νευροπληροφορική (neuroinformatics) και τα νευροοικονομικά (neuroeconomics), με σκοπό την προσαρμογή του ανθρώπινου εγκέφαλου στις επιταγές της παραγωγής και κατανάλωσης.
Οι παλιές και δοκιμασμένες μέθοδοι της παραπληροφόρησης και της καλλιέργειας του φόβου και της προσδοκίας έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές για την χειραγώγιση των πολιτών, γι' αυτό και χρησιμοποιούνται ακόμη, οι σύγχρονες επιστήμες όμως μπορούν να προσφέρουν κάτι περισσότερο: υπηρεσίες και προϊόντα που έχουν την δύναμη να δημιουργήσουν χρήστες εθισμένους και εξαρτημένους από αυτά. Οι σημερινές τεράστιες παγκόσμιες κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, όπως οι πάροχοι υπηρεσιών, τα κάθε είδους δίκτυα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δίνουν μεγάλη μάχη για να αποσπάσουν από τους χρήστες τους όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο. Σε μια δήλωση κάθε άλλο παρά αστεία, ο διευθύνων σύμβουλος της Netflix, Reed Hastings, απευθυνόμενος σε επενδυτές, ανέφερε πως ο κύριος ανταγωνιστής της εταιρίας του είναι ο ύπνος! "Όταν παρακολουθείς ένα σόου της Netflix και εξαρτάσαι απ’ αυτό, ξενυχτάς περισσότερο. Είμαστε σε ανταγωνισμό με τον ύπνο", είπε.
Σήμερα, τα εξειδικευμένα στελέχη του προσωπικού των μεγάλων εταιριών της ψηφιακής τεχνολογίας καλούνται να μελετήσουν τις ανάγκες, τις προδιαθέσεις, τις αντιλήψεις, τις επιλογές, τις ανοχές και τις ιδιαιτερότητες του κάθε χρήστη ξεχωριστά. Σχεδιάζουν και κατασκευάζουν προγράμματα και εφαρμογές που προσαρμόζονται στο κάθε ένα συγκεκριμένο προφίλ, έτσι ώστε να του δημιουργήσουν εξάρτηση. Και οι ειδικοί έχουν διαπιστώσει ότι η εξάρτηση αυτού του είδους είναι εκπληκτικά αποτελεσματική. Το σύμπλεγμα Facebook - Instagram - Messenger είναι πρωταθλητές σ' αυτήν την διαδικασία, η οποία βρίσκει εφαρμογή σε έναν τεράστιο αριθμών χρηστών παγκοσμίως. Οι εταιρίες μεταχειρίζονται πολλά "εργαλεία" για να κρατούν τον χρήστη "on line" και να τον παροτρύνουν σε δραστηριότητες που τους παρέχουν συνεχώς στοιχεία και πληροφορίες. Όσο περισσότερο χρόνο διαθέτει ο κάθε χρήστης συνδεδεμένος με τα μέσα αυτά, τόσες περισσότερες πληροφορίες παρέχει στις εταιρίες: τι του αρέσει, τι τον ενδιαφέρει, τι τον συγκινεί, τι τον κρατάει συντονισμένο στις συγκεκριμένες πλατφόρμες. Ό,τι και να κάνει, ακόμη κι' ένα "like" όντας συνδεδεμένος, αξιοποιείται από τα κέντρα δεδομένων των εταιριών, όπου σκιαγραφείται και φυλάσσεται το ατομικό ψυχολογικό του προφίλ, για να πουληθεί στη συνέχεια σε διαφημιστικούς οργανισμούς, σε πολιτικά κόμματα και σε κάθε ενδιαφερόμενο που έχει λόγους να εισχωρεί όσο το δυνατό πιο βαθιά στον πυρήνα της σκέψης και της ψυχοδιανοητικής ιδιαιτερότητας του κάθε ανθρώπου. Ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία δεν υπήρξε δημόσιος ή ιδιωτικός φορέας που να διαθέτει τόσα στοιχεία για τόσους πολλούς ανθρώπους όσα διαθέτει σήμερα το Facebook.
Εκτός από την αξιοποίηση των παρεχόμενων πληροφοριών, οι εταιρίες επιδίδονται και στην έντεχνη χειραγώγιση του κάθε χρήστη ως προς τις επιλογές, τον τρόπο συμπεριφοράς, και τελικά τον τρόπο σκέψης και τον έλεγχο της συνείδησής του. Η χειραγώγιση αυτή μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη, αφ' ενός για τις ίδιες τις εταιρίες, και αφ' ετέρου για τα κέντρα εξουσίας με τα οποία είναι συνδεδεμένες. Χρήστες που εκφράζονται ελεύθερα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, νομίζοντας ότι "τα λένε" μόνον μεταξύ τους, συμβάλλουν άθελά τους στην κατασκευή ενός ατομικού κλουβιού μέσα στο οποίο εγκλείονται και βρίσκονται υπό συνεχή επιτήρηση. Αυτή η οικειοθελής αιχμαλωσία βασίζεται στην πρόκληση ευχαρίστησης και ικανοποίησης, μέσω της παραγωγή ντοπαμίνης: όταν ο χρήστης ακούει τον ήχο μιας ειδοποίησης για ένα νέο μήνυμα ή βλέπει το κόκκινο κουμπάκι που τον ειδοποιεί για ένα νέο "like", ο εγκέφαλός του εκλύει ντοπαμίνη, μια ορμόνη που προάγει την ικανοποίηση ("ορμόνη της χαράς").
Με την επαναλαμβανόμενη χρήση της πλατφόρμας, η διαδικασία οδηγεί στην εξάρτηση και τον εθισμό, οπότε ο οργανισμός έχει ανάγκη να παράγει όλο και μεγαλύτερη ποσότητα ντοπαμίνης για να καταφέρει να βιώσει την ευχαρίστηση, έτσι ώστε τελικά ο χρήστης πρέπει να βρίσκεται όλο και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα συνδεδεμένος, διαθέτοντας άθελά του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όλο και περισσότερο χρόνο. Σ' αυτήν τη διαδικασία παρεμβαίνουν αδιάκοπα οι νευροεπιστήμονες για να την τροφοδοτούν και να την ενισχύουν με τα προγράμματα και τις εφαρμογές που διαθέτουν οι πλατφόρμες. Όπως εξηγούν οι ίδιοι, ακόμα και η προσδοκία της ευχαρίστησης αυξάνει τις ποσότητες της ντοπαμίνης, άρα η αναμονή για μία κοινοποίηση ή μια ανταμοιβή με "like", λειτουργεί ερεθιστικά.
Μελέτες στις ΗΠΑ έχουν δείξει ότι κάθε Αμερικάνος κοιτάζει το τηλέφωνό του 47 φορές την ημέρα κατά μέσο όρο, και το χρησιμοποιεί περίπου πέντε ώρες ημερησίως. Όπως σημειώνει η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Haley Sweetland Edwards, σε εμπεριστατωμένη έρευνα της για το περιοδικό Time, κανένας δεν γνωρίζει τι επιπτώσεις μπορεί να έχει αυτή η προσκόλληση στην οθόνη πάνω στον εγκέφαλο των παιδιών, την ψυχική κατάσταση των ενηλίκων και το μέλλον των δημοκρατικών θεσμών. Είναι δε εντυπωσιακό ότι όλο το πληροφοριακό υλικό που συγκεντρώνουν οι μεγάλες εταιρίες αποτελεί ιδιοκτησία τους, και κανένας άλλος δεν έχει πρόσβαση σ' αυτό. Πανεπιστημιακά κέντρα προσπαθούν να διεισδύσουν στα άδυτα των μηχανισμών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, προκειμένου να αποκαλύψουν τις πολυποίκιλες κρυφές αντζέντες και παρενέργειες, τις οποίες είναι αδύνατο να φανταστεί ένας απλός χρήστης. Για παράδειγμα, μία πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου του Τέξας διαπίστωσε ότι ακόμα και η απλή παρουσία ενός smartphone, ακουμπισμένου ανάποδα πάνω στο γραφείο μας, περιορίζει την ικανότητά μας να εκτελέσουμε βασικές διανοητικές λειτουργίες! Ο συγγραφέας και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Adam Alter περιγράφει την κατάσταση ως "επιδημία σε πλήρη εξέλιξη", ενώ η Edwards επισημαίνει ότι δεν είμαστε πελάτες της Google ή του Facebook, είμαστε το προϊόν που εκείνοι πουλάνε.
Οι εταιρίες προσπαθούν με διάφορες τεχνικές να κρατήσουν τους πελάτες τους όσο το δυνατό περισσότερο στις δικές τους πλατφόρμες. Όταν αναζητάς ένα βιβλίο, το Amazon, σου προτείνει άλλα δέκα με παρεμφερή θεματολογία, διευκολύνοντας την αναζήτηση των προϊόντων που θέλει να προωθήσει, και ταυτόχρονα παρατείνοντας το χρόνο παραμονής στην πλατφόρμα της. Μια έρευνα του Πανεπιστημίου Cornell (2005) έδειξε πως το 73% των ανθρώπων συνεχίζουν να τρώνε σούπα μόλις το πιάτο τους ξαναγεμίζει, χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Γι’ αυτό, οι εταιρίες φροντίζουν να κρατούν πάντοτε το "πιάτο" σου γεμάτο. Μόλις δεις ένα κλιπάκι στο youtube, αμέσως στη θέση του εμφανίζεται ένα άλλο. Και όταν αναζητήσεις μια φωτογραφία, εμφανίζονται δεκάδες παρεμφερείς που σου αυξάνουν το χρόνο παραμονής στην πλατφόρμα, χωρίς να το έχεις ζητήσει. Σε φέρνουν τόσο κοντά στο αποτέλεσμα που οποιαδήποτε αντίδρασή σου κάμπτεται, καθώς ένα ατέλειωτο περιεχόμενο σου προσφέρεται μέσα σε ένα "μπολ χωρίς πάτο".
Στα καζίνο του τζόγου δεν υπάρχουν τζαμαρίες και ρολόγια, για να μην έχει ο παίκτης την αίσθηση του χρόνου. Οι κουλοχέρηδες είναι προγραμματισμένοι ώστε να ρυθμίζουν την έκλυση ντοπαμίνης από τον εγκέφαλο του χρήστη. Με την ίδια στρατηγική, στο παιχνίδι FarmVille, τη στιγμή που ένας παίκτης αρχίζει να χάνει την υπομονή του, εμφανίζονται μερικές προσφορές, για να μην τον αφήσουν να αποσυρθεί. Με πάρα πολλά "app" και "interface", οι προγραμματιστές προβλέπουν και ορίζουν με μεγάλη ακρίβεια τις μελλοντικές μας κινήσεις σε κάθε πλατφόρμα. Έτσι, με βάση το ατομικό μας προφίλ καθορίζουν το πώς θα ξοδέψουμε τον χρόνο μας.
Το Facebook διαθέτει ένα πλήρες σκιαγράφημά σου. Γνωρίζει όλες τις προτιμήσεις σου, τι αγαπάς και τι απεχθάνεσαι, τι ώρα ξυπνάς και τι ώρα πας για ύπνο, ποιες ταινίες σου αρέσουν, που έχεις ταξιδέψει και που θέλεις να πας, αν είσαι ποδοσφαιρόφιλος ή σκακιστής, αν είσαι φιλόζωος, αν προτιμάς τις γάτες, τους σκύλους ή τις αρκούδες, αν έχεις λεφτά ή είσαι άφραγκος, και ο,τιδήποτε άλλο προκύπτει από την ανάλυση του προσωπικού σου φακέλου που περιέχει όλα τα στοιχεία, τα οποία ΕΣΥ ο ίδιος έχεις, μέσα στα χρόνια, καταθέσει στη βάση δεδομένων του - και μάλιστα με διασφαλισμένο ότι κανένα ίχνος σου δεν διαγράφεται ποτέ! Ό,τι και να νομίζεις εσύ, όπως π.χ. ότι η προσοχή όλου του κόσμου είναι στραμμένη πάνω σου και ότι οι δηλώσεις, οι προτιμήσεις και οι διαμαρτυρίες σου φτάνουν σε έναν τεράστιο αριθμό ανθρώπων, η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Το Facebook καθορίζει με αλγορίθμους ποιοι και πόσοι βλέπουν τις καταχωρήσεις σου, καθώς επίσης και ποιες ειδοποιήσεις εμφανίζονται στον τοίχο σου και με ποια συχνότητα. Και βέβαια, οι διαφημίσεις που εμφανίζονται στην οθόνη σου έχουν επιλεγεί για να τις δεις ειδικά εσύ. Ακόμα μεγαλύτερη είναι η εργαλειοθήκη που προορίζεται για να σε κρατάει συνεχώς συντονισμένο στις σελίδες του, με ροή αναρτήσεων που δεν σταματάει ποτέ. Σε κολακεύει, σε ευχαριστεί και σε ανταμείβει με τα "like", τις καρδούλες και τα λοιπά, και όσο περισσότερο αυτή η επιβεβαίωση λείπει από την πραγματική σου ζωή, τόσο περισσότερο αισθάνεσαι ότι το Facebook την αναπληρώνει γενναιόδωρα. Ακόμα κι αν αυτό που προτείνεις, λες ή δείχνεις είναι ασήμαντο, όλο και κάποιος θα βρεθεί να σου κάνει ένα like ή να σου γράψει πόσο κουκλάρα και πόσο θεός είσαι!
Έτσι, ευχαρίστηση, κολακεία, ανταμοιβή, ευκολία στη χρήση, συνεχής απασχόληση, δωρεάν διασκέδαση, απομίμηση φιλικών σχέσεων και μια διαρκής απροσδιόριστη προσδοκία για κάτι καλύτερο, δημιουργούν με ήπιο και αδιόρατο τρόπο την εξάρτηση από την πλατφόρμα και το μέσο. Η ψευδαίσθηση ότι έχεις όλον τον κόσμο στα πόδια σου, ενώ έρχεσαι σε επαφή με ένα πολύ μικρό κομμάτι της πραγματικότητας και αυτού που συμβαίνει τριγύρω, σου δίνει μία πληρότητα και μία αυτοπεποίθηση και σε κάνει να φαντάζεσαι ότι ξέρεις τι σου γίνεται κι ότι είσαι μέσα στα πράγματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι, κάθε δευτερόλεπτο που είσαι στην πλατφόρμα μεταφράζεται σε χρήμα για την εταιρία. Και ότι, όχι μόνο σε κατασκοπεύουν και σε καταγράφουν, αλλά δουλεύεις καθημερινά για τα κέρδη τους εντελώς αφιλοκερδώς!
Κατά τις προεδρικές εκλογές του 2016, στις ΗΠΑ, το Facebook έδωσε στην εταιρία Cambridge Analytica τα πλήρη στοιχεία 87 εκατομμυρίων Αμερικανών χρηστών του, στους οποίους στην συνέχεια διοχετεύτηκαν οι κατάλληλες "ενημερώσεις" που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την επιλογή τους. Το σκάνδαλο που ξέσπασε με την αποκάλυψη, οδήγησε την Cambridge Analytica σε χρεοκοπία, αλλά αυτό δεν άλλαξε σε τίποτα τον τρόπο λειτουργίας των εταιριών που επιδιώκουν να κερδοσκοπούν με τον έλεγχο της σκέψης μας.
Με την αναγκαστική χρήση χρεωστικών και πιστωτικών καρτών και το e-banking, οι τράπεζες ξέρουν τι, πότε κι από πού ακριβώς ψωνίζουμε, πόσες πίτσες παραγγέλλουμε, πόσο ρεύμα ξοδεύουμε και τα λοιπά. Οι τηλεφωνικές εταιρίες, πέρα από τις συνομιλίες, τα μηνύματα, τις λίστες φίλων, συγγενών και συνεργατών μας, καταγράφουν και πού βρισκόμαστε ανά πάσα στιγμή γεωγραφικά. Με την συνεχή εξέλιξη των συσκευών και των προγραμμάτων, καταγράφονται και πάρα πολλές άλλες συναλλαγές κάθε είδους. Οι δημόσιες βιβλιοθήκες στις ΗΠΑ αντιστέκονται στις πιέσεις των υπηρεσιών ασφαλείας να δίνουν στοιχεία για το είδος των βιβλίων που δανείζονται οι αναγνώστες τους, όμως το Amazon τα κρατάει στη δική του βάση δεδομένων. Στην Ελλάδα, οι προσωπικές μας κάρτες στα μέσα μαζικής μεταφοράς καταχωρούν, με ακρίβεια λεπτού, κάθε καθημερινή μετακίνησή μας, ενώ ο ΑΜΚΑ επιτρέπει στην κεντρική εξουσία να γνωρίζει όχι μόνο τις οικονομικές μας συναλλαγές, αλλά και τις υπηρεσίες περίθαλψης που δεχόμαστε και πολλά άλλα προσωπικά δεδομένα.
Φαίνεται λοιπόν ότι, στην εποχή της υψηλής τεχνολογίας, εκεί που έχουν φτάσει τα πράγματα, επιστρέφει πιο επίκαιρος από ποτέ ο στίχος της Κατερίνας Γώγου: "Στο μυαλό είναι ο στόχος, το νου σου, ε;"...
Κείμενο βασισμένο στο άρθρο του Στέλιου Ελληνιάδη με τίτλο "Χάι-τεκ εξαρτήσεις: Στο μυαλό είναι ο στόχος, το νου σου, ε;" όπως το άκουσα στο ραδιόφωνο και το διάβασα στο "Περίπτερο Ιδεών", στις 14 Μαϊου 2018 -- Με αφετηρία το άρθρο της Haley Sweetland Edwards με τίτλο "The masters of mind control" στο περιοδικό Time, στις 23 Απριλίου 2018, από το οποίο αντλήθηκαν και τα περισσότερα στοιχεία
Σχετικοί σύνδεσμοι
*Παραπομπή
Τα παιδιά της γενιάς του 50 που γεννήθηκαν στην ύπαιθρο, είδαν μέσα σε
λίγες δεκαετίες την ελληνική ύπαιθρο να περνάει από τις αγροτικές
μεθόδους της εποχής του Ησιόδου στην σύγχρονη εποχή. Περίπου με την ίδια
αναλογία, αυτό συνέβη και στον χώρο της επικοινωνίας. Από τη στιγμή που τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης πέρασαν στο
διαδίκτυο, εδώ και 20 χρόνια, οι τρόποι επικοινωνίας εξελίσσονται και
αλλάζουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. / Νέα μέσα, νέες τεχνολογίες και δημοκρατία (Νίκος Σαραντάκος 19 Δεκεμβρίου, 2018) -- βίντεο1 (Παρέμβαση του Νίκου Σαραντάκου στο Γ' Στρογγυλό Τραπέζι με θέμα "Νέα Μέσα, νέες Τεχνολογίες", στο Συνέδριο "Ενημέρωση και Δημοκρατία", Μέγαρο Μουσικής, 15-12-18): / βίντεο 2 (To τελευταίο μέρος της συζήτησης στο Γ' Στρογγυλό Τραπέζι με θέμα "Νέα Μέσα, νέες Τεχνολογίες", στο Συνέδριο "Ενημέρωση και Δημοκρατία", Μεγαρο Μουσικής, 15-12-18)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου