Τι είναι αυτό που καθιστά τόσο ελκυστικές τις ψευδείς ειδήσεις και γιατί μπορεί να γίνουν επικίνδυνες;
Από τις θεωρίες για "σκοτεινές δυνάμεις" κρυμμένες πίσω από την Γαλλική Επανάσταση μέχρι τα διαβόητα "Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών", οι θεωρίες συνομωσίας έχουν χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα, κατά την διάρκεια της Ιστορίας, ως εργαλείο πολιτικής προπαγάνδας και έχουν σχεδόν πάντοτε μια πολιτική ατζέντα. Kυβερνήσεις μπορεί να τις διασπείρουν σκόπιμα για πολιτικούς λόγους, και μηχανισμοί (κρατικοί και μη) μπορεί να τις χρησιμοποιούν για να αποδιοργανώσουν κράτη και κοινωνίες, για δικά τους γεωπολιτικά και οικονομικά οφέλη. Πέρα όμως από την εκάστοτε πολιτική σκοπιμότητα, υπάρχουν και άλλα κίνητρα, καθώς αυτοί που διακινούν ψευδείς ειδήσεις δεν είναι πάντοτε αφελείς. Και, επανειλημμένα, θεωρίες συνομωσίες επιχείρησαν ή/και κατάφεραν να στιγματίσουν ομάδες του περιθωρίου.
Από επικοινωνιολογική και ψυχολογική άποψη, οι θεωρίες συνομωσίας ικανοποιούν κάποιες σημαντικές και ανικανοποίητες ανθρώπινες ανάγκες, πόσο μάλλον όταν οι ανάγκες αυτές ενισχύονται σε περιόδους κρίσης. Η ανάγκη για ασφάλεια, η ανάγκη για βεβαιότητα και η ανάγκη για αυτοεκτίμηση, είναι εντονότερες στα άτομα εκείνα που αναζητούν υπεραπλουστευμένες ερμηνείες σε περίπλοκες καταστάσεις. Και επειδή οι όποιες ερμηνείες προσφέρουν μια (ψευδ)αίσθηση ελέγχου της όποιας κατάστασης, οι πιο ευάλωτοι σε θεωρίες συνωμοσίας είναι οι πιο αδύναμοι και ανασφαλείς. Γενικώς όμως, σε συνθήκες αβεβαιότητας, οι περισσότεροι άνθρωποι γίνονται δεκτικοί σε πληροφορίες που υποδεικνύουν "ενόχους", ορμώμενοι από μια ανάγκη ψυχολογικής αποσυμπίεσης, κατά την οποία αρνητικά συναισθήματα, όπως ο θυμός, παροχετεύονται προς έναν ορατό και συγκεκριμένο στόχο και συνοδεύονται από μια ψευδαίσθηση αποτελεσματικότητας.
Τελικά φαίνεται ότι δεν υπάρχει ξεκάθαρο "προφίλ" του συνωμοσιολόγου, το οποίο δεν ανήκει απαραίτητα σε ανθρώπους χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Από τους πραγματικούς οπαδούς αυτών των θεωριών (true believers), τους επιρρεπείς (conspiracy curious) και αυτούς που βρίσκουν το όλο ζήτημα αστείο, ή χαίρονται να δημιουργούν χάος, υπάρχουν διάφορες διαβαθμίσεις. Κάποιοι συνομωσιολόγοι μπορεί να υιοθετούν θεωρίες που ταιριάζουν στην πολιτική τους οπτική ή επιβεβαιώνουν προϋπάρχουσες απόψεις. Γενικά όμως, οι θεωρίες συνωμοσίας αποδεικνύονται βολικές γιατί προσφέρουν ερμηνείες οι οποίες συνδέουν πράγματα λογικά ασύνδετα, τη στιγμή που η ζωή είναι συχνά δυσερμήνευτη και απρόβλεπτη. Μπορεί επίσης να προσφέρουν "εύπεπτες" ερμηνείες σε διάφορες καταστροφές, η αντιμετώπιση των οποίων θα απαιτούσε να αποδεχτούμε πως, κάποιες φορές, συμβαίνουν άσχημα πράγματα ερήμην μας, και αυτό μπορεί να φαίνεται δύσκολο να το αποδεχτεί κανείς. Έτσι λοιπόν, οι θεωρίες συνωμοσίας παρέχουν έναν βαθμό ελέγχου και παρηγοριάς.
Το διαδίκτυο ευνοεί την διάδοση ψευδών ειδήσεων γιατί προσφέρει πολύ ευκολότερη πρόσβαση, ο δε τρόπος με τον οποίο είναι σχεδιασμένες πολλές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλει επίσης στην κλιμάκωση της διάδοσης, καθώς το "business model" τους βασίζεται συνήθως στην αλληλεπίδραση των χρηστών, τα "click" και τα "like" σε περιεχόμενο συναισθηματικό, σοκαριστικό ή ακραίο, που ανεβάζει τα επίπεδα αλληλεπίδρασης. Όμως το πρόβλημα είναι πως η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας συνδέεται με μια σειρά αρνητικών συνεπειών, όπως η άρνηση της ύπαρξης κλιματικής αλλαγής, η αμφισβήτηση της αξίας των εμβολίων, η ενίσχυση των προκαταλήψεων και η δαιμονοποίηση ατόμων ή ομάδων που μπορεί να οδηγήσει στη βία.
Μια από τις πιο επικίνδυνες θεωρίες σήμερα είναι αυτή που υποστηρίζει ότι ο κορωνοϊός δεν είναι αληθινός ή ότι δεν είναι τόσο επικίνδυνος όσο παρουσιάζεται. Η κυρίαρχη αντίληψη των συνωμοσιολόγων, ότι οι επιστήμονες συνεργάζονται με τις κυβερνήσεις με σκοπό να χειραγωγήσουν τους ανθρώπους, καλλιεργεί το έδαφος για την άνθιση της δεισιδαιμονίας και του ανορθολογισμού καθώς, εκεί όπου υπάρχει έλλειμα αξιόπιστης πληροφόρησης, οι θεωρίες συνωμοσίας έρχονται να καλύψουν το κενό. Σε αυτήν την περίπτωση, ο καταλύτης που προάγει τις αντιδράσεις είναι η (δικαιολογημένη ή αδικαιολόγητη) κατάρρευση της εμπιστοσύνης στους ειδικούς και η οργή απέναντι στις ελίτ γενικότερα. Όταν όμως ένα άτομο σταματά να εμπιστεύεται τις οδηγίες των ειδικών και να λαμβάνει μέτρα προστασίας, δεν θέτει σε κίνδυνο μόνον τον εαυτό του αλλά και τον κοινωνικό του περίγυρο. Εξ ίσου επικίνδυνες απόψεις είναι και αυτές που μπορεί να οδηγήσουν σε βία, ιδίως όταν οι θεωρίες συνωμοσίας στρέφονται εναντίον συγκεκριμένων ομάδων (συνήθως ήδη περιθωριοποιημένων) τις οποίες και στοχοποιούν. Όταν, για παράδειγμα, ο πρόεδρος Τραμπ αναφέρεται στον Covid-19 ως "κινεζικό ιό", υπάρχει μια έξαρση επιθέσεων σε Αμερικανούς ασιατικής καταγωγής. Και όταν, στην Ινδία, οι θεωρίες συνωμοσίας αποδίδουν την εξάπλωση του κορονοϊού στους μουσουλμάνους, στοχοποιούνται οι μουσουλμάνοι. Και ουκ έσται τέλος...
Δεν θέλω ν' ασχοληθώ περισσότερο με αυτό το θέμα γιατί δεν ξέρω και δεν μπορώ, και γιατί δεν εντάσσεται στην γκάμα των ενδιαφερόντων μου, όσο κι' αν με προκαλεί και όσο κι' αν (ομολογώ βαθύτατα) με τρομάζει και μ' ενοχλεί. Είδα να καταπιάνονται με θεωρίες συνωμοσίας άνθρωποι εξ αρχής "ύποπτοι" πολιτικά, όπως όμως και άνθρωποι καθαροί, ακόμα και εξαιρετικά ενδιαφέροντες. Προσωπικά, προτιμώ να καταφύγω στην Ναόμι Κλάιν που λέει "δεν πιστεύω πως πρόκειται για μία συνωμοσία, απλά είναι ο τρόπος που οι κυβερνήσεις διαχειρίζονται αυτή την κρίση για δικό τους όφελος..."
Γιατί όπως έγραψε πρόσφατα και η αγαπημένη μου Αρουντάτι Ρόι, "ιστορικά, οι πανδημίες ανάγκασαν τους ανθρώπους να διαρρήξουν τους δεσμούς με το παρελθόν και να φανταστούν έναν καινούργιο κόσμο απ' την αρχή. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι μια πόρτα, μια πύλη ανάμεσα σ' έναν κόσμο και στον επόμενο. Μπορούμε να επιλέξουμε να διασχίσουμε αυτή την πύλη σέρνοντας πίσω μας τα πτώματα της προκατάληψης και του μίσους, της απληστίας, των τραπεζικών δεδομένων και των νεκρών ιδεών, των νεκρών ποταμών και των καπνισμένων ουρανών μας. Ή μπορούμε να περπατήσουμε ελαφρά, με μικρές αποσκευές, έτοιμοι να φανταστούμε έναν άλλο κόσμο. Και έτοιμοι να αγωνιστούμε γι' αυτόν".
Με πληροφορίες από lifo.gr και huffingtonpost.gr και απαντήσεις από Quassim Cassam, John Cook, Karen Douglas και Andrea Kitta
 |
| h-pandimia-einai-edo |
Από επικοινωνιολογική και ψυχολογική άποψη, οι θεωρίες συνομωσίας ικανοποιούν κάποιες σημαντικές και ανικανοποίητες ανθρώπινες ανάγκες, πόσο μάλλον όταν οι ανάγκες αυτές ενισχύονται σε περιόδους κρίσης. Η ανάγκη για ασφάλεια, η ανάγκη για βεβαιότητα και η ανάγκη για αυτοεκτίμηση, είναι εντονότερες στα άτομα εκείνα που αναζητούν υπεραπλουστευμένες ερμηνείες σε περίπλοκες καταστάσεις. Και επειδή οι όποιες ερμηνείες προσφέρουν μια (ψευδ)αίσθηση ελέγχου της όποιας κατάστασης, οι πιο ευάλωτοι σε θεωρίες συνωμοσίας είναι οι πιο αδύναμοι και ανασφαλείς. Γενικώς όμως, σε συνθήκες αβεβαιότητας, οι περισσότεροι άνθρωποι γίνονται δεκτικοί σε πληροφορίες που υποδεικνύουν "ενόχους", ορμώμενοι από μια ανάγκη ψυχολογικής αποσυμπίεσης, κατά την οποία αρνητικά συναισθήματα, όπως ο θυμός, παροχετεύονται προς έναν ορατό και συγκεκριμένο στόχο και συνοδεύονται από μια ψευδαίσθηση αποτελεσματικότητας.
Τελικά φαίνεται ότι δεν υπάρχει ξεκάθαρο "προφίλ" του συνωμοσιολόγου, το οποίο δεν ανήκει απαραίτητα σε ανθρώπους χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Από τους πραγματικούς οπαδούς αυτών των θεωριών (true believers), τους επιρρεπείς (conspiracy curious) και αυτούς που βρίσκουν το όλο ζήτημα αστείο, ή χαίρονται να δημιουργούν χάος, υπάρχουν διάφορες διαβαθμίσεις. Κάποιοι συνομωσιολόγοι μπορεί να υιοθετούν θεωρίες που ταιριάζουν στην πολιτική τους οπτική ή επιβεβαιώνουν προϋπάρχουσες απόψεις. Γενικά όμως, οι θεωρίες συνωμοσίας αποδεικνύονται βολικές γιατί προσφέρουν ερμηνείες οι οποίες συνδέουν πράγματα λογικά ασύνδετα, τη στιγμή που η ζωή είναι συχνά δυσερμήνευτη και απρόβλεπτη. Μπορεί επίσης να προσφέρουν "εύπεπτες" ερμηνείες σε διάφορες καταστροφές, η αντιμετώπιση των οποίων θα απαιτούσε να αποδεχτούμε πως, κάποιες φορές, συμβαίνουν άσχημα πράγματα ερήμην μας, και αυτό μπορεί να φαίνεται δύσκολο να το αποδεχτεί κανείς. Έτσι λοιπόν, οι θεωρίες συνωμοσίας παρέχουν έναν βαθμό ελέγχου και παρηγοριάς.
Το διαδίκτυο ευνοεί την διάδοση ψευδών ειδήσεων γιατί προσφέρει πολύ ευκολότερη πρόσβαση, ο δε τρόπος με τον οποίο είναι σχεδιασμένες πολλές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλει επίσης στην κλιμάκωση της διάδοσης, καθώς το "business model" τους βασίζεται συνήθως στην αλληλεπίδραση των χρηστών, τα "click" και τα "like" σε περιεχόμενο συναισθηματικό, σοκαριστικό ή ακραίο, που ανεβάζει τα επίπεδα αλληλεπίδρασης. Όμως το πρόβλημα είναι πως η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας συνδέεται με μια σειρά αρνητικών συνεπειών, όπως η άρνηση της ύπαρξης κλιματικής αλλαγής, η αμφισβήτηση της αξίας των εμβολίων, η ενίσχυση των προκαταλήψεων και η δαιμονοποίηση ατόμων ή ομάδων που μπορεί να οδηγήσει στη βία.
Μια από τις πιο επικίνδυνες θεωρίες σήμερα είναι αυτή που υποστηρίζει ότι ο κορωνοϊός δεν είναι αληθινός ή ότι δεν είναι τόσο επικίνδυνος όσο παρουσιάζεται. Η κυρίαρχη αντίληψη των συνωμοσιολόγων, ότι οι επιστήμονες συνεργάζονται με τις κυβερνήσεις με σκοπό να χειραγωγήσουν τους ανθρώπους, καλλιεργεί το έδαφος για την άνθιση της δεισιδαιμονίας και του ανορθολογισμού καθώς, εκεί όπου υπάρχει έλλειμα αξιόπιστης πληροφόρησης, οι θεωρίες συνωμοσίας έρχονται να καλύψουν το κενό. Σε αυτήν την περίπτωση, ο καταλύτης που προάγει τις αντιδράσεις είναι η (δικαιολογημένη ή αδικαιολόγητη) κατάρρευση της εμπιστοσύνης στους ειδικούς και η οργή απέναντι στις ελίτ γενικότερα. Όταν όμως ένα άτομο σταματά να εμπιστεύεται τις οδηγίες των ειδικών και να λαμβάνει μέτρα προστασίας, δεν θέτει σε κίνδυνο μόνον τον εαυτό του αλλά και τον κοινωνικό του περίγυρο. Εξ ίσου επικίνδυνες απόψεις είναι και αυτές που μπορεί να οδηγήσουν σε βία, ιδίως όταν οι θεωρίες συνωμοσίας στρέφονται εναντίον συγκεκριμένων ομάδων (συνήθως ήδη περιθωριοποιημένων) τις οποίες και στοχοποιούν. Όταν, για παράδειγμα, ο πρόεδρος Τραμπ αναφέρεται στον Covid-19 ως "κινεζικό ιό", υπάρχει μια έξαρση επιθέσεων σε Αμερικανούς ασιατικής καταγωγής. Και όταν, στην Ινδία, οι θεωρίες συνωμοσίας αποδίδουν την εξάπλωση του κορονοϊού στους μουσουλμάνους, στοχοποιούνται οι μουσουλμάνοι. Και ουκ έσται τέλος...
Δεν θέλω ν' ασχοληθώ περισσότερο με αυτό το θέμα γιατί δεν ξέρω και δεν μπορώ, και γιατί δεν εντάσσεται στην γκάμα των ενδιαφερόντων μου, όσο κι' αν με προκαλεί και όσο κι' αν (ομολογώ βαθύτατα) με τρομάζει και μ' ενοχλεί. Είδα να καταπιάνονται με θεωρίες συνωμοσίας άνθρωποι εξ αρχής "ύποπτοι" πολιτικά, όπως όμως και άνθρωποι καθαροί, ακόμα και εξαιρετικά ενδιαφέροντες. Προσωπικά, προτιμώ να καταφύγω στην Ναόμι Κλάιν που λέει "δεν πιστεύω πως πρόκειται για μία συνωμοσία, απλά είναι ο τρόπος που οι κυβερνήσεις διαχειρίζονται αυτή την κρίση για δικό τους όφελος..."
Γιατί όπως έγραψε πρόσφατα και η αγαπημένη μου Αρουντάτι Ρόι, "ιστορικά, οι πανδημίες ανάγκασαν τους ανθρώπους να διαρρήξουν τους δεσμούς με το παρελθόν και να φανταστούν έναν καινούργιο κόσμο απ' την αρχή. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι μια πόρτα, μια πύλη ανάμεσα σ' έναν κόσμο και στον επόμενο. Μπορούμε να επιλέξουμε να διασχίσουμε αυτή την πύλη σέρνοντας πίσω μας τα πτώματα της προκατάληψης και του μίσους, της απληστίας, των τραπεζικών δεδομένων και των νεκρών ιδεών, των νεκρών ποταμών και των καπνισμένων ουρανών μας. Ή μπορούμε να περπατήσουμε ελαφρά, με μικρές αποσκευές, έτοιμοι να φανταστούμε έναν άλλο κόσμο. Και έτοιμοι να αγωνιστούμε γι' αυτόν".
Με πληροφορίες από lifo.gr και huffingtonpost.gr και απαντήσεις από Quassim Cassam, John Cook, Karen Douglas και Andrea Kitta
Ο Quassim Cassam (Κουασίμ Κασάμ) είναι καθηγητής του τμήματος Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόργουϊκ (Warwick University) και συγγραφέας του βιβλίου "Conspiracy Theories" (2019, Polity Press)" [amazon.com]. Ο John Cook (Τζον Κουκ) είναι επίκουρος καθηγητής στο Κέντρο Επικοινωνίας για την Κλιματική Αλλαγή (CENTER for CLIMATE CHANGE COMMUNICATION), ερευνητής πάνω στη Γνωσιακή Επιστήμη στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Μέισον (George Mason University) και ένας από τους συντελεστές του Conspiracy Theory Handbook (pdf). Η Karen Douglas (Kάρεν Ντάγκλας) είναι καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ (University of Kent), και η έρευνα της εστιάζει στο θέμα της πίστης στις θεωρίες συνωμοσίας. Η
Andrea Kitta (Άντρεα Κίττα) είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια και λαογράφος
στο East Carolina University και έχει ασχοληθεί με την λαογραφία του
Ίντερνετ και την ανάλυση του αντιεμβολιαστικού κινήματος.
Σχετικός σύνδεσμος: Το στρες, ο καινούργιος ιός και οι θεωρίες συνωμοσίας
ΥΓ. Για τις εν λόγω θεωρίες και την διάδοσή τους γράφει και ο Νίκος Σαραντάκος στο sarantakos.wordpress.com (ημερομηνία 20-05-20). Παραθέτω μια μικρή περίληψη: Η σύνδεση εμβολίων, τεχνολογίας 5G και Μπιλ Γκέιτς (του πρώην συνιδρυτή της Microsoft, που τώρα παρεμβαίνει στη δημόσια ζωή ως πρόεδρος του φιλανθρωπικού ιδρύματος (doctored-pic) που έχει ιδρύσει μαζί με τη γυναίκα του) εκπορεύεται από την αμερικανική ακροδεξιά πτέρυγα του τραμπισμού. Εδώ μπλέκουν πολλοί μύθοι και πολλοί φόβοι: η αντίθεση στην τεχνολογία 5G, η εναντίωση σε κωδικούς αριθμούς, η αντίθεση στα εμβόλια και η υποτιθέμενη πρόταση για εμφύτευση τσιπ σε ολους τους πολίτες... Ο Μπιλ Γκέιτς, εδώ και χρόνια, έχει στρέψει το ενδιαφέρον του σε ζητήματα δημόσιας υγείας. Το 2015 είχε πει ότι η βασική απειλή για τον πλανήτη είναι ένας φονικός ιός, ενώ το ίδρυμά του έχει ξεκινήσει μια παγκόσμια εκστρατεία εμβολιασμού, ιδίως για χώρες της Αφρικής. Και επειδή ο Μπιλ Γκέιτς έχει αντιταχθεί στον Τραμπ και έχει επικρίνει τους χειρισμούς του στην αντιμετώπιση της πανδημίας, καθώς και την απόφαση να σταματήσει τη χρηματοδότηση, έχει μπει στο στόχαστρο των τραμπικών και των εδώ αντιπροσώπων τους, εδώ και καιρό. Διάφορες συνωμοσιολογικές εκδοχές έχουν αναπαράγει, μεταξύ άλλων, η Ραχήλ Μακρή, Nίκος Μαυραγάνης, Κωσταντίνος Μπογδάνος, ο οποίος έφτασε μέχρι την ανάγνωση και ερμηνεία της Αποκάλυψης, και ο Ευάγγελος Βενιζέλος ο οποίος όμως στην συνέχεια ανακάλεσε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου